Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy, tom drugi

krześcijaństwo dopiero co przyjął — w rzeczywistości Jagiełło został w dzieciństwie ochrzczony w obrządku wschodnim.

któren — dziś popr.: który.

jucha — krew, tu: obelga użyta w pieszczotliwy sposób.

chruściel — ptak wodny.

ruń — wschodząca roślinność.

cyranka — ptak wodny podobny do kaczki.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

wzięt — dziś popr.: wzięty.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

zawdy a. zawżdy (daw.) — zawsze.

jeno (daw.) — tylko.

poletki — dziś popr.: poletka.

sprzęty — tu: żniwa.

naprzeć się (daw.) — uprzeć się na coś, domagać się czegoś.

oklep — jadąc na koniu bez siodła.

płowy — (o włosach) jasny.

przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

zachorzał — dziś popr.: zachorował.

tur (daw.) — wymarły ssak leśny z rodziny parzystokopytnych.

niepożyty (daw.) — niedający się zniszczyć, pokonać.

ziółmi — dziś popr.: ziołami.

krzypota — kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba.

rad nierad — niezależnie od chęci.

godny (daw.) — porządny, solidny.

ciura (daw.) — pachołek wojskowy.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

truchełka (daw.) — trumienka.

rad (daw.) — zadowolony.

wymiarkować (daw.) — zrozumieć, zorientować się.

przytwierdzić (daw.) — przytaknąć, potwierdzić.

łagiew a. łagiewka (daw.) — naczynie podróżne.

czaprak — sukienna podkładka pod siodło, mająca chronić konia przed obtarciami.

spłonić się (daw.) — zaczerwienić się.

lutnia (muz.) — instrument strunowy szarpany.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

wici — wezwanie na wojnę, przysyłane w postaci pęku gałązek (witek) wierzbowych lub powrozów.

płowy — (o włosach) jasny.

pacholę (daw.) — dziecko.

podobien — dziś popr.: podobny.

war — ukrop, wrzątek.

płomię — dziś popr.: płomień.

rad (daw.) — zadowolony.

ciągoty — pożądanie.

zbyć (daw.) — pozbyć się.

skwapliwie (daw.) — szybko i chętnie.

zapamiętać się — zamyślić się bądź zająć się czymś intensywnie, zapominając o wszystkim innym.

jeno (daw.) — tylko.

niesporo (daw.) — trudno, niewygodnie.

niebaczny — nieostrożny.

gwoli czegoś (daw.) — ze względu na coś.

przez pół — na pół, w połowie.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

zarzewie — żar.

płomię — dziś popr.: płomień.

przechera (daw.) — osoba sprytna, przekorna i złośliwa.

dufać (daw.) — ufać, zwłaszcza nadmiernie.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

nie zwłócząc — dziś popr.: nie zwlekając.

trefić (daw.) — układać włosy w loki.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

zgrzebło — grzebień lub szczotka służąca do czyszczenia sierści zwierząt.

wpodle (daw.) — obok.

wiera (daw.) — prawda.

rada (daw.) — chętnie.

jeno (daw.) — tylko.

źrały — dziś popr.: dojrzały.

zali (daw.) — czy.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

wadzić — przeszkadzać.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

miarkować się — panować nad emocjami.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

strzymać (daw.) — wystarczyć.

kulbaczyć — siodłać.

jąć (daw.) — zacząć.

łęk — podmokła łąka.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

mozolnie — powoli i pracowicie.

odsada — krawędź wału.

czatownia (daw.) — wartownia.

wądół — wąwóz.

zbytek (daw.) — nadmiar.

częstokół — wał z drewnianych bali, palisada.

polepa — podłoga z gliny.

darnina — warstwa ziemi z korzeniami traw.

a przecie jeszcze nie wieczór — sens: a przecież rodzice jeszcze są młodzi.

wiano — posag.

czeladź (daw.) — służba.

żeniaty — dziś popr.: żonaty.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

miesiąc (daw.) — księżyc.

czerstwość (daw.) — siła i zdrowie.

jeno (daw.) — tylko.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370-1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

klechdania — klechdy, bajania, przesadzone opowieści.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

pogorzel (daw.) — pożar.

domosko — dziś popr.: domostwo.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

chełpić się — chwalić się.

krzepki — mocny, silny.

war — ukrop, wrzątek.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

wnęki — (gw.) wnuki.

nowoć a. nowina — świeżo wykarczowane pole.

ruń — wschodząca roślinność.

świerzopa — klacz.

godny (daw.) — porządny, solidny.

kasztelania — jednostka urzędowo-terytorialna w dawnej Polsce.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.