Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy, tom drugi

prorocze słowa — proroctwo św. Brygidy Szwedzkiej (1303-1373), świętej, wizjonerki i pisarki, założycielki zakonu brygidek.

utwierdzić (daw.) — ustanowić.

błąd (daw.) — tu: pogaństwo.

ochromieć (daw.) — okuleć.

racjom — prawdop. winno być: rajcom, czyli doradcom.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

zawłóczyć się (daw.) — zasłaniać się.

duszny — tu: dotyczący duszy.

krotofila a. krotochwila — żart.

małmazja — słodkie wino greckie.

ochromieć (daw.) — okuleć.

szkuta — płaskodenny statek rzeczny.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Nogat — wschodnie ujście Wisły.

przeźroczy — dziś popr.: przeźroczysty.

mularz — dziś: murarz.

widzi mi się — wydaje mi się.

pałąkowaty — (o nogach) wykrzywiony; częsta przypadłość ludzi spędzających dużo czasu na koniu.

w równi — na równinie.

obstać , stać — wystarczyć.

prezbiterium — część kościoła, w której znajduje się ołtarz.

nierad (daw.) — niezadowolony.

wielki szpitalnik — urzędnik opiekujący się szpitalami w zakonie krzyżackim, jednocześnie komtur elbląski.

wielki szatny — w zakonie krzyżackim urzędnik zajmujący się składami odzieży, a także pancerzami i zbrojownią.

mały komtur — wicekomtur, zastępca komtura.

w Prusiech — dziś popr.: w Prusach.

rycerz rozbójnik (niem. Raubritter )— rycerz utrzymujący się z rabunku.

podmawiać (daw.) — namawiać, podjudzać.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Ragneta — obecnie Nieman w obwodzie kaliningradzkim; w r. 1289 krzyżacy zbudowali tam zamek.

szranki (daw.) — drewniane ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski, przen. sam turniej.

wziętość (daw.) — popularność.

mistrzów (daw.) — mistrzowy, mistrza.

krępy — niski i mocno zbudowany.

pałąkowaty — (o nogach) wykrzywiony (częsta przypadłość ludzi spędzających dużo czasu na koniu).

krotofilnik (daw.) — żartowniś.

przymówić — zagadnąć złośliwie.

lamus — budynek gospodarczy, składzik.

pomawiać — posądzać.

Vorburg (niem.) — podzamcze.

utwierdzenie (daw.) — umocnienie.

szychta (daw.) — tu: warstwa, stos.

lazaret — szpital wojskowy bądź przytułek.

wedle (daw.) — obok.

czeladź — służba.

młynówka — potok, przeważnie sztuczny, napędzający młyn wodny.

ludwisarnia (daw.) — warsztat ludwisarski, w którym wytwarzano dzwony, lufy dział i inne duże przedmioty z brązu.

niezmierny — tu: wielki.

puszkarnia (daw., z węg.) — zakład pracy puszkarza, rzemieślnika zajmującego się artylerią.

Nogat — wschodnie ujście Wisły.

krzesać (daw.) — wyciosywać z kamienia.

deptak — maszyna wykorzystująca koło wprawiane w ruch przez ludzi bądź zwierzęta.

jedle — dziś popr.: jadle.

fechtmistrz — wytrawny szermierz.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

lubo (daw.) — chociaż.

wezwyczajenie — dziś popr.: przyzwyczajenie.

niebaczny (daw.) — nieostrożny.

książę polski — Władysław Opolczyk (ok. 1330–1401), książę opolski, lennik czeski, stronnik dynastii Andegawenów, zastawił Krzyżakom zamek w Złotoryi, co stało się dla nich uzasadnieniem do zawłaszczania terytoriów Polski.

piędź — dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

dzierżyć (daw.) — trzymać.

spyża (daw.) — pożywienie, prowiant.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

Kawalerowie Mieczowi — niemiecki zakon rycerski założony w Rydze przez biskupa Alberta von Buxhövdena w 1202 r., w. 1237 połączył się z krzyżakami, zachowując pewną odrębność administracyjną.

odzierżyć (daw.) — otrzymać.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

w Prusiech — dziś popr.: w Prusach.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

żeleźce (daw.) — grot.

niepodobny (daw.) — nieprawdopodobny, niemożliwy.

graf — tytuł arystokratyczny w Niemczech i w krajach niegdyś od nich zależnych.

niepożyty (daw.) — niepokonany.

ex luto (łac.) — z błota.

bramy piekielne nie przemogą — w oryginale (Mt 16, 18) odnosiło się do Kościoła.

jeno (daw.) — tylko.

zali (daw.) — czy.

jąć (daw.) — zacząć.

żywiący — dziś popr.: żyjący.

niedziela (daw.) — tydzień.

Piotrowin — według legendy rycerz wskrzeszony przez św. Stanisława, by świadczyć po jego stronie przed królem Bolesławem Śmiałym.

o szczętu (daw.) — całkiem.

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

nieradzi (daw.) — niechętnie.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

próżno (daw.) — na darmo.

skapieć (daw.) — umrzeć.

warchoł (daw.) — tu: raban, hałas.

rad (daw.) — chętnie.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

lazaret — szpital wojskowy bądź przytułek.

zali (daw.) — czy.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

żeś ty był praw (daw.) — że miałeś rację.

k'Niemcom (daw.) — do Niemców.

godny (daw.) — mocny, solidny.

tęższy — silniejszy.

pomiarkować (daw.) — zorientować się.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.