Анатоль Бутэвіч - Раскіданае гняздо крывіцкай славы

21 верасня 1461 – ва ўзросце 56 гадоў памерла Соф’я Гальшанская, жонка караля польскага Ягайлы і маці каралёў Уладзіслава і Казіміра. Яе пахавалі ў ёй жа збудаванай на праваслаўны манер капліцы кафедральнага касцёла ў Кракаве, ля заходняй сцяны, што было характэрна для праваслаўных.

1507 – у Крэве пабываў кароль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт І Стары.

1519 – замак у Крэве захапіла маскоўскае войска.

7 красавіка 1559 – Крэва атрымала магдэбургскае права.

30 красавіка 1564 – князь, ваявода, баярын Андрэй Курбскі (1528 – 1583) уцёк з Юр’ева (Дэрпт, Тарту) ад рускага цара Івана Грознага ў Вялікае княства Літоўскае, жыў у падараваным яму каралём польскім і вялікім князем літоўскім Жыгімонтам ІІ Аўгустам Крэўскім замку. Курбскі быў самым знакамітым маскоўскім перабежчыкам і адным з самых актыўных праціўнікаў Івана Грознага. І хоць ён на баку рускага войска атрымліваў у Лівонскай вайне перамогі ў Прыбалтыцы, цар адхіліў яго ад камандавання і прызначыў ваяводам у адваяваны ў лівонцаў Юр’еў (Дэрпт). Будучы на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага, А. Курбскі стаяў на чале атрадаў у складзе польска-літоўскай арміі, якія рабілі паходы на Вялікія Лукі і Полацк. Толькі хвароба перашкодзіла яму далучыцца да караля польскага Стэфана Баторыя, які ў 1581 годзе стаяў аблогай ля Пскова. Ягонай жонкай была прадстаўніца роду Гальшанскіх дачка Юрыя Іванавіча, ваяводы кіеўскага ў 1508 – 1510, сястра апошняга гальшанскага князя Сямёна Юр’евіча Дубровіцкага Марыя.

1566–1795 – Крэва знаходзіцца ў складзе Ашмянскага павета Віленскага ваяводства.

1 ліпеня 1569 – падпісаны міжнародна-прававы акт аб аб’яднанні Польскага каралеўства (Кароны) і Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага ў адну федэратыўную дзяржаву – дзяржаву “двух народаў” Рэч Паспалітую. Акт гэты атрымаў назву Люблінская унія. Прыняты пасля працяглых спрэчак, дэбатаў, сварак, узаемных абвінавачанняў, моцнага супраціўлення вялікалітоўскай дэлегацыі. Агульны сойм у Любліне быў скліканы каралём польскім і вялікім князем літоўскім Жыгімонтам ІІ Аўгустам яшчэ 10 студзеня. У склад вялікалітоўскай дэлегацыі ўваходзілі: канцлер, віленскі ваявода пратэстант Мікалай Радзівіл Руды, падканцлер Астафій Валовіч, жамойцкі стараста Ян Хадкевіч, падскарбі Мікалай Нарушэвіч, праваслаўны князь Канстанцін Канстанцінавіч Астрожскі і іншыя. Усяго з абодвух бакоў удзельнічала каля 160 чалавек. Сойм праходзіў спачатку ў студзені – сакавіку, пасля ў чэрвені. Частка літоўцаў, якія не згаджаліся з уніяй, пакінулі Люблін (1 сакавіка). Жыгімонт ІІ Аўгуст у адказ скарыстоўвае “сілавы” прыём – ён далучае да Кароны Падляшша (5 сакавіка), Валынь (27 мая), Падолле (1 сакавіка), а калі і гэта не дапамагае, – Кіеўскае ваяводства (6 чэрвеня). Адзін Мазырскі павет не даў сваёй згоды і далучыўся да Менскага ваяводства. Пасля гэтага тэрыторыя Вялікага княства Літоўскага значна паменшылася, яна займала практычна этнічныя беларускія і літоўскія землі.

10 мая па прапанове Жыгімонта ІІ Аўгуста ў Княстве прайшлі соймікі, на якіх была атрымана згода шляхты на падпісанне уніі. Урэшце 1 ліпеня рашэнне было прынята, акт падпісаны каралём 4 ліпеня. З гэтага часу з’явілася афіцыйная назва: Рэч Паспалітая абодвух народаў – Rzeczpospolita Obojga Narodow, на чале якой стаяў выбарны кароль і вялікі князь літоўскі ў адной асобе. Ягоная пасада насіла назву: Кароль Польскі і вялікі князь Літоўскі, Рускі, Прускі, Мазавецкі, Жамойцкі, Кіеўскі, Валынскі, Падляшскі і Ліфляндскі. Дынастыя Ягелонаў спынілася. 11 жніўня кароль выдаў акт, які вызначаў склад сената аб’яднанай дзяржавы. На пажыццёвае гаспадаранне караля выбірала шляхта абодвух народаў, ствараўся агульны двухпалатны вальны сойм. Ён складўся з Сената (сенатары выбіраліся пажыццёва) і Пасольскай Ізбы (паслоў выбірала шляхта па два чалавекі ад кожнага павета, сваіх прадстаўнікоў мелі і абедзьве сталіцы – Вільня і Кракаў).

Каралеўства Польскае і Княства Літоўскае захоўвалі суверэнітэт, асобную адміністрацыю, войска, фінансы, прававую сістэму, законы, суд, мытную сістэму, эмісію грошай. Захоўвалася і назва – Вялікае княства Літоўскае. Кожная дзяржава мела сваю дзяржаўную мову: Польшча – польскую і лацінскую, Княства – беларускую. Аднак у 1697 годзе сойм Рэчы Паспалітай выдаў закон аб забароне ўжывання ў афіцыйных дакументах беларускай мовы, карыстацца можна было толькі польскай альбо лацінскай мовамі. ВКЛ захоўвала таксама герб Пагоня, дзяржаўную пячатку. Вышэйшым органам аб’яднанай дзяржавы стаў агульны сойм, які прымаў законы асобна для Княства і Польскага каралеўства. З сярэдзіны ХV стагоддзя кожны трэці сойм склікаўся ў Гародні.