Лариса Гениюш - Збор твораў у двух тамах. Том 2. Проза

Аднойчы я моцна пасварылася з татам, проста зазлавалася і ўцякла з хаты. Забраў мяне да сябе дзядзька ў Петравічы. Я была вельмі сумная і вельмі гордая, ужо змучаная жыццём. Там я сустрэла іншых сялян, гэта ўжо былі людзі бунтарныя і ідэйныя, яны змагаліся. Гэта яны пяялі мне: “Жыў на свеце Лявон” і апавядалі пра турмы. Там я пазнаёмілася з маім мужам.

Аднойчы ў час масавых арыштаў забралі і майго дзядзьку. Цётка ў плач, а я запрагла каня і следам за імі. Закавалі дзядзьку, пасадзілі на воз, а кругом расселіся паліцыянты. Да аглобляў з аднаго і другога боку прыкавалі хлопцаў, здаецца, з сяла Цыганаўкі. Вязу я гэту нечысць і выпытваю, куды іх павязуць. Даведалася, што ў Ваўкавыск. Цяжка каля Чортавай Печы ішоў конік пад горку, нават паліцыянты пазлазілі. Дрыжыць мой дзядзька і шэпча мне: “Калі зноў пасядаюць на воз, дык ты іх хапі за вінтоўкі, каб не стрэльнулі, а я махану ў лес, бо як будуць біць...” Я палічыла гэта лішне рызыкоўным. Дзядзьку і многа хлопцаў тады выпусцілі, але дзе-каторых я бачыла, як вялі па Ваўкавыску, а яны ледзь прыступалі на ногі. Пасля я даведалася, што іх гумамі білі ў пяты.

Адзін чалавек з той вёскі ўцёк тады ў СССР. Засталіся хворая жонка і двое дзяцей. Я проста пакінула багатую дзядзькаву хату і перабралася да іх. Вадзіла каня на балота, паліла ў печы, даіла карову, глядзела дзяцей ды па загадзе нейкага фельчара ўсё ставіла беднай жанчыне банкі на яе хворы бок. Але хутка мой тата прыслаў па мяне коні, і я зноў вярнулася ў Жлобаўцы.

Неўзабаве я выйшла замуж, як і хацела — за беларуса. Муж мой [8] Муж мой… — Геніюш Янка (1902—1979), з якім Ларыса Міклашэвіч пабралася шлюбам 3 лютага 1935 г. у Воўпенскай царкве. Медык па адукацыі, выпускнік Карлавага універсітэта ў Празе. Працаваў лекарам. Сябра пражскага аддзела Беларускай Народнай Самапомачы. У 1948 г. разам з жонкай быў незаконна пазбаўлены чэшскага грамадзянства, вывезены ў СССР і асуджаны Вярхоўным судом Беларусі (1949) да 25 гадоў пазбаўлення волі. Быў датэрмінова вызвалены ў 1956 г. (але не рэабілітаваны) і жыў разам з жонкай у Зэльве ў старым бацькавым доме на вул. Савецкай (былой Царкоўнай), д. 7. вучыўся ў Празе Чэшскай, быў ён сынам бедных бацькоў. Каб вучыцца, ён працаваў фізічна, а пасля за гэтыя грошы вучыўся. Так ён і чарадаваў працу з вучобаю. Яму заставалася яшчэ здаць дзяржаўныя экзамены. Хутка па вяселлі, ранняй вясной паехаў ён у Прагу канчаць медыцыну, а я засталася ў Зэльве. Ён пакінуў мне многа кнігаў на роднай мове, і я прагна пачала знаёміцца з нашай літаратурай. Тады, апрача Купалы [9] Купала Янка (сапр. Луцэвіч ; 1982—1942) — народны паэт Беларусі (1925), класік беларускай літаратуры. , Коласа [10] Колас Якуб (сапр. Міцкевіч ; 1982—1956) — народны паэт Беларусі (1926), класік беларускай літаратуры. і Багдановіча [11] Багдановіч Максім (1891—1917) — паэт, перакладчык; класік беларускай літаратуры. , я сустрэлася з жывой і бунтоўнай паэзіяй Максіма Танка [12] Танк Максім (сапр. Яўген Скурко ; 1912–1995) — беларускі пісьменнік, грамадскі і дзяржаўны дзеяч. Старшыня праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі (1967–1990), старшыня Вярхоўнага Савета БССР (1963–1971). Народны паэт Беларусі (1968), Герой сацыялістычнай працы (1974), лаўрэат Ленінскай прэміі (1978) і Дзяржаўнай прэміі Беларусі імя Я. Купалы (1966). . Мне здавалася, што гэты дарагі, вялікі мастак адкапаў недзе несказаны скарб і вось шчодрай жменяй вяртае яго зноў народу. Я прагна чакала яго новых вершаў і адчувала вялікую сугучнасць маіх думаў і спадзяванняў з ягонай паэзіяй.

Я ўжо сама пісала даўно, яшчэ са школьных гадоў, але вершы свае хавала далёка з нейкай дзіўнай асцярожнасці, каб іх не крануў хто нядобрым словам, не высмеяў. Гэтага я не магла б стрываць, бо ў іх была душа мая, раненая і гордая. Калі мне было цяжка, я перачытвала іх. Яны загінулі.

Быў май 1935 г. Вокал Зэльвы было неспакойна. Людзі вывешвалі па дарогах сцягі, патрабавалі роднай школы і волі. Пачаліся арышты. Днём гналі дарослых, на досвітку малых дзяцей, якія паганілі партрэты Пілсудскага [13] Пілсудскі Юзаф (1867–1935) — польскі дзяржаўны і ваенны дзеяч. і дамагаліся роднай мовы. Аднойчы адзін са зняволеных, не вытрымаўшы катавання, зарэзаўся ў склепе зэльвенскай паліцыі. Лекар, які ўскрываў яго, гаварыў, што ад біцця цела адстала яму ад касцей. Мне рабілася жудасна. Народны боль рабіўся асабістым, нясцерпным. Было мне ўстыд за наша крывавае стагоддзе і адчайна з мае жаночай бездапаможнасці.

Хавалі забітага. Паліцыя разганяла людзей на рынку. Я ўвайшла ў склеп, дзе ён ляжаў. Быў гэта невялікага росту малады чалавек, у тканым цёмным каптане, з крыху васпаватым тварам. Ляжаў, быццам закаланелы з болю. Вокал яго сядзелі сціплыя сялянкі, выціраючы слёзы, і стаяла паліцыя. Мне падкасіліся ногі, я стала на калені і пасля кароткай малітвы пацалавала руку памёршага. Гледзячы смела ў вочы ворагам, я іх запыталася, дакуль гэта яны будуць здзекавацца над намі. Сказала ім, што ў мяне будзе сын, і я яго выхаваю і аддам для змагання за волю, як і сябе. Я выйшла.