Җәмит Рәхимов - Батырша

Яңа салымны җыю башлануга, типтәр-бабуллар аны түләүдән баш тарталар: «Бу патша указы түгел, бәлки, урындагы түрәләрнең башбаштаклыгы», – дип шаулашалар. 16 июльдә имана җыю максаты белән волость старшинасы Сөеш Әбҗәков карамагындагы Мәләкәс авылына килгән түрәләрне халык кыйнап ташлый. Чуалышка Бидәй, Әбҗәй, Алтынбай, Нөрки авылларының кешеләре дә кушылып китә.

Уса юлының Таил авылына да өч йөзләп типтәр-бабул җыела. Яңа салым хәбәреннән тәмам ачуы чыккан халык, тагын биш-алты көннән Уфа янындагы Чеснаковка елгасы буена, ягъни баш күтәрүче башкортларның даими туплану урынына җыелырга, түрәләрне дә шунда чакыртып, йөрекчеләр сайлау һәм аларны Петербургка озату мәсьәләсен хәл итәргә, дигән карарга килә.

Ул арада провинция үзәгенә Уса юлына имана җыярга дип чыгып киткән дворян Иван Пекарьскийдан хәбәр килеп төшә. Типтәрләр старшинасы Кирмәт Иделев командасына килеп җитүгә, үзләрен халык урап алуын, сотник Айгилдене кыйнап ташлауларын, салым-алымнан баш тартуларын җиткерә ул.

Ишетелмәгән-күрелмәгән хәл: чуалыш, ыгы-зыгы мишәрләр арасына да барып керә. Кемнең инде имана түлисе килсен ди! Мишәрләрдә гомер булмаган нәрсә ләбаса! Казан юлындагы старшина Сөләйман Диваев командасындагы мишәрләр, җыелып, олы тавыш кубаралар, әлеге салым дигәннәреннән коткаруны сорап, патшага бару өчен йөрекчеләр сайлап куялар.

Кыскасы, восстание ялкыны бөтен төбәкне чорнап ала.

Уфа провинциясенең баш түрәсе – полковник Люткин тәмам шүрләп кала, фетнәне бастыру өчен, өстәмә көчләр сорап, Оренбургка чапкыннар чаптыра.

Неплюев инде аннан башка да барыннан хәбәрдар. Ул ашыгыч рәвештә 20 июльдә хәрби киңәшмә җыя. Генерал-майор фон-Штокман, полковник Василий Пальчиков, подполковниклар Зосим Кудрявцев һәм Михаил Исаков, премьер-майор Семён Кублицкийлардан торган бу киңәш-табышта типтәрләр һәм бабуллар яши торган гыйсъянчы төбәккә татарча әйбәт сөйләшүче майор Кублицкийны җибәрергә, дигән карарга киленә. Андагы хәлләрне күреп, өйрәнеп кайтсын, янәсе.

Анысы чыгып китүгә, Уфадан рапорт белән чапкыннар килеп төшә. Полковник Люткин Мәләкәс авылына җыелган типтәр-бабуллардан татар телендә язылган хат алуын хәбәр итә, ышанычлырак булсын диптер инде, гарәп хәрефләре белән чуарланган кәгазьне дә теркәгән. Хуш, аны укырлык кына тылмачлары бар Неплюевның. «Без, Имән кала салынганнан бирле, бабул ясагы түләп киләбез һәм аны элеккечә җыеп бирергә әзербез. Әмма ләкин яңа салым салуга баш бирмибез, шәрәфәтле патшабикәбез катына бару өчен, һәр дүрт юл кешеләренә пашпурт бирүне гозер итәбез», – дигәннәр бит канальялар.

Губернатор сәгате белән янә хәрби консилиум чакырта. Мәртәбәле киңәшмә, кичекмәстән Уфага генерал фон-Штокман җитәкчелегендә Троицк, Ревель һәм Пенза полкларын, алардан тыш регуляр армия составына кермәгән чукынган калмыклар, тугрылыклы башкортлар һәм мишәрләр – җәмгысы 1749 гаскәри вә кораллы кеше җибәрергә, дигән карарга килә. Инде чуалыш һаман да басылмый икән, ярдәмгә мең ярым Җаек казагы һәм дә Мәскәү драгун полкы барып җитәчәк. Генералга тылмач итеп Шәфи Җанайдаров билгеләнә. Көч-куәт зурдан булса да, фон-Штокманга ахыр чиктә генә корал кулланырга рөхсәт ителә. Инде эш көч куллануга барып җитә икән, моны башкортлар һәм мишәрләр кулы белән башкаруның мәгъкульлеге әйтелә.

Фон-Штокман гайрәт орып Уфага таба юл ала. Губернатор исә кылган чаралары хакында Сенатка ундүрт биттән торган хат яза һәм Троицк полкының патшага хезмәт итәргә ашкынып торган яшь вахмистры Михельсонны яшерен генә Петербургка озата. Тагын чирек гасырдан соң Пугачёвның атаклы полковнигы Салават Юлай улын тотып, бөтен Россиядә дан казаначак Михельсонның тәүге зур эше була бу.

Вахмистр пайтәхеттән тиз әйләнеп кайта һәм Неплюевка Сенат күрсәтмәләрен тапшыра. Үтә кансызланмаска, шикаять белән башкалага баручыларны тыймаска, киресенчә, аларга ярдәм итәргә, баш күтәргән типтәр-бабулларны бастыруда башкорт һәм мишәрләрдән файдаланырга, диелгән була анда.

Монысы күрсәтмәләрнең беренчесе генә булмаган, күрәсең, бу вакыт инде майор Кублицкий башкортлардан һәм мишәрләрдән зур гына отряд туплап өлгергән була. Казан юлының мишәр старшиналары Яныш Абдуллин, Салих Мөслимов, Аит Чалтин, Шәрип Мряков һәм әлегә үз командасындагылар кузгалганны ишетмәгән Сөләйман Диваев, башкортлардан Әхмәр Әсәнов, Әҗәгол Акшаев, Якуп Чинмурзин, Бакый Апачев кебек иләү агалары бик теләп майорга ярдәмгә алыналар һәм тиз арада, үз егетләреннән биш йөз илле кешене атларга атландырып, типтәрләргә каршы яу чыгалар.