Җәмит Рәхимов - Батырша

Алары үлем чигенә җиткән Яхъя өчен җир өстендәге җәннәт булса, җәенке киң битле, каратут йөзле, кәҗә сакаллы, тулып-ташып килгән Җомагыл агай белән очрашу Абдуллага үзе бер бәйрәм иде. Хикмәт шундадыр ки, җәйләү хуҗасы киң башкорт далаларындагы хәлләрдән хәйран гына хәбәрдар, өстәвенә җайлап кына тезеп, очын очка ялгап, җор тел белән сөйли дә белә.

Өч көнлек сүзнең сөземтәсеннән шул мәгълүм булды Абдуллага: ил-җирдә әлегә иминлек иминлеген. Мәгәр далада көне-ае белән ишәя барган типтәр-бабуллар арасында ниткәндер ризасызлык, канәгатьсезлек көйри, коткы күперә, яшенле яңгыр алдыннан гына була торган тымызык ыгы-зыгы кайный, имеш. Булыр да, типтәрләр вә бабуллар – төякнең иң хаксыз-хокуксыз, изелгән-тапталган бәндәләре. Туган-үскән җирләреннән кубарылулары гына җитмәгән, монда күченеп килүләренә, җир дия-дия, башкорт асабаларына коллыкка төшкәннәр. Ул мескеннәр зарланмый кем зарлансын тагын.

Ярый, ни булса да булыр, туасы көннәр барын да аныклар. Хәзергә ил-җир хәлләрендә гаме юк әле Абдулланың. Күңеле күтәренке, нияте, – тизрәк Карышбашка кайтып, Яхъя дигән ошбу йон йомгагын атасына калдыру. Аннан инде иркенләп Уран иләвенә бару, теге ыгы-зыгылы гаиләне иминләп кайту. Шунысы аяныч: шушы малай актыгы аркасында төп юлыннан язды. Менә бар инде хәзер сораша-сораша. Син ашыксаң, ул кабалана дигәндәй, кирәк чакта юлы аулак, авыллары да сирәк очрый бит әле аның.

Ятим малай белән сөйләшә-сөйләшә, бәләкәй генә инеш ярында төн уздырганнан соңгы көндә юлы җанлана төште Абдулланың. Берәмләп тә, төркем-төркем булып та бер якка таба атлаучы җәяүлеләрне узып китте, ат менгәннәре исә аны басып җитте. Барысы да бер тарафка ашыгалар. Шунысы сәер: күбесенең кулларында күсәктәй саллы таяклар, билләренә чукмар кыстырганнары да байтак. Өс-башлары әллә кемнән түгел: өсләрендә чикмән, аякларында чабата. Ачык изүләреннән киндер күлмәкләре күренеп тора, киҗеле ыштан балакларын тула оеклары балтырына тыкканнар. Сорашмаса да сизенде Абдулла: типтәр-бабуллар. Кием-салымнарының үзгәрәк тегелешләренә караганда, араларында татарлар гына да түгел, чирмеш-чувашлар, мукшы-арлар да бар. Аз-маз гына ябай башкортлар да, хәтта ки берән-сәрән урыслар да күренгәли. Шулар, типтәр-бабуллар! Тик кая ашыгалар? Ояларына үлгән елан ташлаган кырмыскалар сыман, ыгы-зыгы килүләре тагын. Түзмәде Абдулла, чаптырып үзен узып барган өч атлыга иярде, янәшәсенә туры килгән шадра битле, түгәрәк кара сакаллы татар җайдагына сөаль бирде:

– Кая барыш болай, кардәш?

Шадра аңа ачулы гына карап алды, мәгәр җавапсыз калуны килештермәде, теше арасыннан гына:

– Мәләкәскә, – дип ысылдады.

Себер юлындагы бу авылның исеме колагына чалынганы бар иде Абдулланың. Тик аның белүенчә, Мәләкәстә иләү агасы, ягъни волость старшинасы яшәми бугай ла. Нигә дип баралар, ни дип тупланалар? Җиһандагы һәр хәл-әхвәл белән кызыксынучан мулланың чуар йөрәгенә җитә калды: ул тынычлыгын югалтты, сөаленә җавап табасы килүдән йөрәге лепелдәде, шадра белән тигезләнү ниятеннән, күн итеге үкчәсе белән атын кымтырык- лады.

– Нәстә бар соң, ау-яу юктыр бит?

– Бәй, белмәйсеңмени? Яңа Указ чыккан бит. Шуны Мәләкәстә кычкырып укыйсылар икән.

– Белмәдеңме, хәбәр хәерледәнме, хәерсездәнме?

– Хәерлегә булмас. Патша әгъзәм хәзрәтләренең кайчан әле халаекка файдалы указ чыгарганы бар?! Юк, туган, хәерлегә булмас!

Сөйләшә-сөйләшә, ябай гына бер авылга барып керделәр. Монда инде халык өйләр саныннан бик күпкә артып киткән, урамнар кысрыкланып калган. Җәяүлесе-җайдагы кайнап тора, барысы да бер якка – каравыл өенә таба тартыла. Аның янындагы иркен бушлык тәмам тулып, Сабан туе мәйданына охшап калган. Төркемне атлы түгел, җәяүле дә ерып чыккысыз.

Абдулла якындагы тыкрыктан ындыр артына чыкты. Яхъяны култыгына кыстырган хәлдә атыннан төште, малайны былтырдан калган салам күбәсенә утыртты да атын киртәгә бәйләде, аннан кабат малайга борылды:

– Син шунда тын тартмый ултыр, олан. Мин – хәзер…

Сүзен әйтеп бетермәде, авыл уртасындагы каравыл өенә таба китте. Ул якынлашканда инде төркем тәмам тулып ташыган, бар да урталыктагы утын өстенә төбәлгән иде. Мурый башлаган агачлар өстенә дүрт кеше менеп баскан. Берсе офицер мундирыннан, таш сынныкы сыман салкын вә җансыз чырайлы. Йөзе матур тагын үзенең. Кыяфәтенә караганда урыс булса кирәк. Янәшәсендәге типтәрләрдән сорашып белде Абдулла, – чыннан да шулай, вахмистр Моисеев Иван дигәннәре. Аның уң ягында – салпы кара мыеклы мәһабәт бәндә, биленә кыны таккан сотник Бахметьев, имеш. Офицерның сул канатында – бәләкәй буйлы, чандыр гәүдәле, кулындагы кәгазь төргәген җәеп тотканы – писарь Рахманкул Җанбирдин, ди. Алардан арттарак ялангач кылычына таянып торганы, бөтен битен кап-кара сакал-мыек басканы – казак Порошин Михаил булып чыкты.