Җәмит Рәхимов - Батырша

Ишек катындагы сакчы атылып торды, чыжлатып, кыныннан кылычын тартып чыгарды:

– Йә, гололобый, ят!

Батырша ятагына таба борылды. Башымны түшәмгә бәрмәгәем дип, урталай бөкрәеп, богауларын шалтырата-шалтырата, ике-өч адым ясады. Куллары белән кармалана торгач, шомартылмаган каен такталардан ясалган сәкесен эзләп тапты. Кушкуллап маташа-маташа, өстенә ябына торган торыпшаны таш диварга таба этәрде, чүбек тутырылган мендәрен йомшарткалады, аннан үрмәләп менде дә салам түшәгенә ауды, кулларын баш артына ташлады.

Зиндан тып-тын калды. Гадәти тынлык кына да түгел, ниндидер шөбһәле, чит-ят галәм тынлыгы иде бу. Әйтерсең дөньяда бернинди хәят-тереклек калмаган, тик Батыршаның гөнаһлы җаны гына, үзенә урын тапмый, гаять зур каберстанга әверелгән ил-җир арасында адашып йөри. Алай да бөтенләй үк үлеп-туңып бетмәгән икән әле тормыш. Кайдадыр, таш диварлар артында, чак ишетелерлек булып су чупылдады – Батырша елмайгандай итте, гүя күптән күрмәгән җан дустының тавышын таныды. Дөнья гаме булып ишетелгән әнә шул зәгыйфь тавыш та тансык, бик тансык иде аңа. Шуңа да җил-давыллы көннәрне көтеп ала, диңгез-дәрьяда котырынган дулкыннарның саңгырау авазларын кәефләнеп тыңлый. Гәрчә алар Батыршаның дулкыннардан да астарак, җир куенында җан саклавын искә төшерсәләр дә, су тавышында бәйрәм тантанасы ишетә тоткын.

Бик тә таныш шул аңа әлеге тансык дулкыннар. Менә ул татар җырларыдай моңлы, башкорт далаларыдай иркен Агыйдел ярында, бөдрә таллар арасында, мондагы хозурлыкка һәм хөрлеккә кинәнеп утыра, имеш. Аягы астында гына наян вак дулкыннар чупылдаша, баш очында гына оҗмах кошлары сайрый. Ә су буеннан, йөгерек дулкыннар гел иркәләп-назлап торган дымлы тыгыз комнан, аның Зөлхәбирәсе килә. Һәрвакыттагыча: гәүдәсе, килеш-килбәте – үзенеке, чырае – Тутыяныкы. Ни гаҗәп, хатыны белән ничәмә еллар гомер сөреп, икәүләшеп өч бала үстереп, әнә шул күренештән арына алмады Батырша. Зөлхәбирәсе исенә төштеме, күз алдына Тутыя йөзле таныш сын килеп баса. Яшьлеге юлында тәүге мәхәббәт булып, йөрәгенә сеңеп калган Тутыя атлы шул кыз күптән онытылырга тиеш иде ләбаса. Әйе, һич кенә дә истән чыкмый, гомере буе эзәрлекләп килә аны әлеге илаһи чырай… Хатыны Зөлхәбирә хәтерендә яңардымы, каршында берсеннән-берсе сөйкемле улы Таҗик белән кызы Зөләйха пәйда була. Алардан арттарак яңа туып калган баланың да чыраен шәйли сыман. Бу юлы да шул ук хәл: Зөлхәбирәсе хәтеренә килүгә, әллә каян гына елмаюлы-сөенечле карашларын аталарына төбәгән оланнары калкып чыкты. Бер-беренә тагылган кулларын караңгы түшәмгә таба сузды Батырша, иреннәре арасыннан «Балакайларым, бәгырь кисәкләрем!» дигән өн сыкранып чыкты. Ярый әле улының җиде яшендә дөньядан китүен, ягымлы кызларының, аналары белән бергә, урыс алпавытына сатылуларын белми иде ата кеше. Белсә чыдамас, йөрәге шартлап ярылыр иде, мөгаен.

Дулкыннар чупылдавы кинәт юкка чыкты – ишек төбендәге зиндан «фәрештәсе» хәрәкәткә килде:

– Син, такырбаш, тыныч ят. Колак төбең кычытмаса, мине бимазалама!

Батырша дәшмәде. Иләмсез шыгырдап ишек ачылды – кояш чыккандай булды – мәгарәгә шәм яктысы кереп тулды. Тик бу сөенечле мизгел шунда ук юкка чыкты. Ишек артында сакчының шалтыр-шолтыр йозаклар белән маташуы ишетелде, идән такталары чыелдады, аннан кабат бар да тынды. Сакчыларның, төннәрен үзләре «коридор» дип йөрткән озын аралыкның аргы башында җыелып, ниндидер комарлы уен уйнап мәш килә торган гадәтләре бар. Шунда ашыга иде бугай хәбесханә «фәрештәсе».

Ул, бар дикъкатен туплап, баягыча су чупылдавын ишетергә теләп ятты. Әмма, ни гаҗәп, күңелле мизгел кабатланмады. Каяндыр ерактан кызмача солдатларның ат сыман кешнәп-кешнәп алулары гына ишетелеп куя. Батырша күзләрен йомды, тик бая бер кузгалып алгысыган күңел тынычларга ашыкмады, киресенчә, эчендә ниндидер ашкыну пәйда булып, йөрәген тагын да яскыта иде. Тоткын, бар сабырлыгын җыеп, аңа тыелгысыз ярсуга әйләнеп китәргә ирек бирми, алай да өерелеп-өерелеп килгән уйларыннан котыла алмый интегә. Шул әрсез уйларын йөгәнләргә дип, беравык үзе белән үзе көрәшеп маташкач, күңеленнән генә кулын селтәде, аннан аларны билгеле бер тәртипкә салырга тотынды. Мавыгып ята торгач, дөньясын онытты, уе белән моннан бик еракта калган иркен далаларга кайтып китте.

…Шушы ыгы-зыгылы дөньяда яшәгән кырык алты ел гомере, хәер, зур мәдрәсәгә килгәнче узган унсигез елын санамаса да ярый, бер хыял-омтылыш, бер ният белән узды Батыршаның. Исәбе – ничек кенә булса да ак падишаһ каршына җитү һәм Идел-Урал төбәгендәге кырыкмаса-кырык телдә аңлашып тереклек итүче халаекларның гаять тә авыр хәлләрен бәян итү иде. Шул теләгенә ирешсә, кан еглап гомер сөрүче кешеләрнең моң-зарларын түкми-чәчми әбелхәят бәһасе патшабикәгә җиткерсә, шәфкатьле Әби патша үз колларының аяныч хәлләрен ишетер һәм, шөбһәсез, гаделлек кылычын селтәр – залим генералларны вә түрәләрне китап хөкеменә тартыр дип өметләнде. Иманы кебек үк ныклы, һич үзгәрмәс кыйбласы иде бу Батыршаның. Аныкы гынамы, фикердәшләренең барысы да диярлек шул уй белән яналар иде. Үзенең бөтен гомерен, якты зиһенен, тыелгысыз көч-гайрәтен, тулы бер зур төбәк – Казан, Оренбург вә соңрак барлыкка килгән Уфа губерналары табынган галимлеген һәм абруен шул изге максатына ирешүгә багышлады. Шул уе тормышка ашсын дип, нинди генә юл-әмәлләр эзләмәде дә нинди генә тырышлык куймады: гомере буе ил кыдырып йөрде, абыз-аксакаллар белән киңәште, түрә-наибләр белән тәмсезләнеште, акчасы-малы белән дә, тәмле теле белән дә ерак юлга паспорт әмәлләргә маташты, тагын әллә ниләр майтарды. Нияте башкача берничек тә барып чыкмагач, тирә-юньдәге зиһенле, төпле муллалар, галим-голәмә, ил-җирдә абруйлары булган башка ирләр белән мәслихәтләшеп, халаекларны кансыз түрә-старшиналарга, патшаның йомышлы кешеләренә каршы күтәрергә булдылар. Шулай иткәндә, гавамның сабыр канатлары сынуы, аның көч-куәте патшабикәгә барып ишетелер, ул мәрхәмәтле җан, әлбәттә, боланың сәбәпләре белән кызыксыныр. Инде чын хәлне белеп алгач, тәкате калмаган халаекларны ярлыкар, явыз түрәләрне хөкемгә тартыр – гаделлек тантана итәр, дип уйлаштылар.