Jenő Rejtő - Marŝi aŭ morti

La plej multekostaj, brikruĝaj, molaj Toona Serrata kaj multaj grandegaj Yarrah-oj, kiujn ĝis nun oni trovis nur en Aŭstralio, senmove rigardis al ili el la direkto de la arbaro, tiriĝantaj al la monto.

Aŭrore ili atingis la marĉon Tuburi. De tie ili havis ankoraŭ precize cent tridek kilometrojn da vojo ĝis la rivero.

Dramo en la ĝangalo

Ili daŭrigis sian vojon en la malleviĝinta vaporo de la sufoka, fumeca sterniĝo de la huma tero. Ruĝaj floroj de oleandroj, prakaktoj, kafarbustoj kaj densaj mimozheĝoj pompis en la glueca, verda ŝlimo. Sed tomba soleco kaj morta silento regis ĉie. Jen estas la marĉo de la ĝangalo. La aero kaj la akvo estas venenaj. La suno violkolore radias tra sufoka, blua nebulo, kaj pro ĝia giganta varmego ardas, bolas la oleosimila kottavolo. Besto ne venas trinki ĉi tien, oni ne vidas birdojn. Nur grandaj akvoserpentoj preterglitis kelkfoje, kaj la vilaj, kartonecaj folioj de bambukarboj ekmoviĝis super la preterpasanta karavano kun stranga susuro. Ilia nutraĵo estis elĉerpiĝonta. Kiel ajn ili porciigas: ĝi ne sufiĉas por ses homoj. Ili ŝpareme devis uzi ankaŭ la forton de la muloj, kio plilongigis la vojon. Dum horoj ili diris nenion, kaj se tamen, ili interŝanĝis nur mallongajn, incititajn vortojn. Manĝebla ĉasbesto ne vivas ĉi tie, kaj vane ĝi estus, ĉar ili jam delonge forĵetis la fusilojn, kartoĉojn, kiel superfluajn ŝarĝojn. Kvankam en la unua indiĝena vilaĝo ili povus ricevi multe da nutraĵo kaj mono por tiuj. La marĉo fariĝis pli kaj pli mola kaj sinkema sub iliaj plandoj. La vojo kondukis plu sur roka pado multajn metrojn alta. La katastrofo okazis tie. Iu mulo subite stumblis pro ŝtono, kaj ĝi malaperis dum momentoj en la akvoherbaĉo post mallonga, morta, ŝrika heno.

Ili haltis konsternite. Thillmann havis tiom da animregado, ke li kaptis la alian, timiĝintan mulon per la buŝfero. Ili ne kuraĝis rigardi unu sur la aliajn. Ili ĉiuj gapis malsupren al la disondanta ŝlimo, kvazaŭ ili atendus miraklon el la morta abismo, ke eble ĝi redonus la mulon. Poste la ringoj glatiĝis. Ili staris dum minutoj tiel. Rastignac ekparolis neatendite, tute trankvile:

— La vojo jam de tie ĉi kondukas malsupren. Unuavice ni iru de sur la rokoj al ebena loko.

Ili malgaje iris preskaŭ duonhoron, kiam ili denove atingis la ireblan parton de la marĉo.

— Haltu! — ordonis Rastignac. Ili ĉiuj sentis, ke nun okazos io terura. — Aŭskultu min! Ni havas mulojn nur por kvin homoj, kaj ni estas sesope. Se iu el ni restos ĉi tie, tiam eble la nutraĵo sufiĉos por la aliaj. Ni lotos. Kiu malgajnos, tiu provos reiri de tie ĉi al Fort Lamy, aŭ li mortigos sin. Ĉu vi scias alian solvon?

— Ne — diris Thillmann. Kiam la mulo falis, ĝi tiris kun si ankaŭ homon en la abismon. Hoffer diris nenion, sed li preskaŭ svenis pro la timo. Tyckler indiferente tiris la rimenon sub la ventro de iu mulo. Lothar sidis sur plata ŝtono kaj desegnis ion en la koton, li aŭdis tion, kion ili parolis, sed eble li tute ne komprenis ĝin. Horn restis trankvila, li sciis; ke ĝi devas okazi tiel. Ili skribis la ses nomojn sur paperetojn kaj metis la slipojn en kepon. Poste ili iris al Lothar kun ĝi, kiu sidis iom malpli proksime, ke li decidu la lotadon. Li tiris sian propran nomon el la ĉapelo. Estis silento. La instruisto ekstaris kaj reveme faris kelkajn paŝojn. Li kelkfoje glatigis per la fingroj siajn hirtajn buklojn. Horn deturnis sin. Estis terure, kiel en ia malbona sonĝo. Vekiĝi! Vekiĝi! Hoffer, kiu preskaŭ freneziĝis dum la momento, kiam la instruisto eltiris la slipon, li staris apud mulo, spasme ĉirkaŭbrakumis la kapon de la besto kaj ploris. Thillmann, Rastignac kaj Tyckler rigardis la teron. Lothar deprenis fosilon de sur la mulo, staranta apud li. La instruisto levis kaj rigardadis ĝin. Kunpreminte siajn lipoj, li iris al Horn, kiu staris dorse al li, kaj li batis la knabon je la kapo. Se Lothar estus havinta iom da forto, li estus mortiginta la junulon, sed la malforta bato nur frotvundis lian haŭton. Horn turniĝis. Ankaŭ lin ekregis la caffard. Ne ĉi tie en la marĉo! Ne resti sola ĉi tie! Li pugne frapis en la vizaĝon de la instruisto, kiu falis dorsaltere, poste Horn kaptis ŝtonon kaj sinĵetis sur lin.

En la sekva momento Lothar certe estus restinta tie kun frakasita kapo, sed Rastignac stumbligis la knabon, ĉe kiu la malnova malamo kontraŭ Horn, kaj la amo al la instruisto fariĝis samvaloraj pasioj pro la caffard. Horn falis kune kun la ŝtono. La demenco de Hoffer kliniĝis al la justeco, kaj li volis interveni.

— Kion vi volas de tiu knabo? Kial vi batas lin?! — sed antaŭ ol atingi la luktantojn, Thillman repuŝis lin al la mulo:

— Kaŝiĝu, aŭ vi mortaĉos!

Nek Horn estis jam la malforta rekruto, Rastignac sentis tion post la unua pugnofrapo. Ili luktis per dentoj, ungoj, pugnoj, stertore kaj spiregante, ŝirante la korpon unu de la alia. La finlaciĝo egaligis iliajn fortojn, pli favoran al Rastignac, kaj la tenaca, malgranda germano kaptis la kolon de la gorilo, per la trunko li ekpuŝis lin, dume la kapon, premitan en la kubutflekson li tiris malsupren; Rastignac turniĝis ĉirkaŭ la vertikala akso de sia korpo, flugante tri paŝojn malproksimen, kaj kiam li volis leviĝi, tiel forta piedbato trafis lian nazon kaj buŝon, ke li restis vene kuŝanta. La german knabo ĉirkaŭrigardis anhelante, kun deformiĝinta vizaĝo. Rastignac ne moviĝis. Nun el dorsdirekto, kiam li jam staris tie kiel venkinto post la lukto, per tiu sama ŝtono, kiun li mem faligis, Lothar batis lin je la kapo kun freneza ŝriko. La pezo de la ŝtono eĉ per malmulte da forto povis kaŭzi teruran frapon. Horn ne sterniĝis. Kvankam lia kapo sangis, li kaptis la kolon de Lothar. Nun la pugno de la insida Thillmann, preferanta sekurajn situaciojn, falis sur lin. Dum Horn blinde ŝanceliĝadis, la hakisto trankvile, ankoraŭ dufoje batis lin je la kapo. Nur tiam falis Horn sur la teron sveninta. Dume Rastignac pene ekstaris. Li senvorte rigardis al Thillmann. Poste la hakisto rekone kapbalancis:

— Tiu knabo povintus atingi pli multon en la vivo.

Rastignac palpadis sian kontuzitan vizaĝon, li rigardis al la senmova Horn, kiu kuŝis en ĉifone disŝirita vestaĵo, kaj el kies kapo malrapide fluetis la sango.

— Ni iru! — li diris.

Vivantaj mortuloj

La vivantaj mortuloj konstruis tiun etŝpuran fervojlinion, kiu kunligis la regionojn de la iama germana Kamerunio, estanta nun sub franca protekteco, kun la malnova franca Kongolando. La konstruado de tiu ĉi mallonga, privata branĉ-trako bezonis la sekvajn laborojn: unuavice la plej malfacilan kaj plej agrablan laboron la ŝtonrompadon, poste la senarbigon de la ĝangalo, postulantan multajn homviktimojn, la konstruadon de la ŝpaloj el betono, bezonantan preskaŭ neeblan fortostreĉon. Ĉi tie estas la plej mortiga klimato en la mondo. Ĉiujare pluvis ĉirkaŭ tridek-kvardek milimetroj da akvo, kaj la temperaturo neniam malleviĝas sub la kvardekan Celsius-gradon, sed ofte ĝi superas la kvindekan. La leĝo malpermesis la laborist-varbadon por tiu ĉi regiono de Afriko. Tamen, kiel konstruiĝas ĉi tie fervojoj, talusoj, ŝoseoj kaj centraloj? Ĉar troviĝa sufiĉe da labrofortoj, kaj malgraŭ la eksterordinare alta nombro de la mortintoj, estas sufiĉe da anstataŭantoj. Subite evidentiĝas pri multaj indiĝenaj vilaĝoj, ke ties loĝantaro jam de jaroj ne pagas imposton, Ke tiuj homoj ne scias, kio estas imposto, ke ili neniam vidis monon, ke ili nutras sin per maiz-faruno kaj per etaj bestoj. Tio tute ne estas preteksto. Ili laboras sian impostoŝuldon ĉe la fejvoj-konstruo Viktoria-Brazzaville. Kaj jen estas la krimuloj de la legio. Tiuj estas la rompantoj de la disciplino. Kiuj ne povas gardi sian ekipaĵon en la dezerto, kiuj ebriiĝas kaj forlasas sian roton, kiuj vangofrapas pacajn civitanojn. Oni nomas zefiroj la legianojn, senditajn al la puntaĉmento Compagnie Discipline. Kaj ekzistas proverbo, laŭ kiu, se estas multe da laboro, multaj estas la zefiroj, se malmultas la laboro, kaj multe estas la batalo, tiam estas malpli multe da zefiroj. Do dependas de la sociaj kaj strategiaj cirkonstancoj, ke la plimulto de la legianoj mortas ĉu ŝvitante aŭ sangante? Kiel oni faras zefiron el soldato? La oficiroj kaj la suboficiroj scias tiun sekreton. Estas facile kapti legianon pro kontraŭreglamenta ago, kio sekve de ripetiĝo venigas lin antaŭ la militan tribunalon de Oran. Kiam oni sendas lin al la zefiroj, tiam estas kapute al li. Li fariĝas vivanta mortulo. Plenŝtopite kun indiĝenoj en insektohavaj, malpuraj barakoj, sub klimato korpon-animon putriganta, inspektate de supergardistoj, armitaj per gumbastono, tagaltage rompi ŝtonoj, fari abodojn, porti rokojn, kaj li ricevas tian punon pro la plej malgranda kulpo, ke sekvonttage li ne povas perfekte plenumi sian brutan laboron, pro kio li ricevas novan punon, tial grava malforteco ekregas lin. Des pli granda estas la puno, ju pli malbona estas la laboro, ju pli severa estas la nova puno, ĝis la lasta energio-restaĵo forlasas lian korpon, kaj liaj suferoj finiĝas apud ŝtonamaso aŭ sub la batoj de guma bastono. Hospitalo, kuraca flegado ne ekzista ĉi tie. Labori kaj mortaĉi; jen estas la certa sorto. Dormomalsano, malario, disenterio, tifo, venenaj serpentoj, caffard tagaltage kolektas siajn viktimojn. Ankaŭ la supergardistoj kaj la suboficiroj venas ĉi tien pro puno, kaj ili nur tiel povas resti ĉi tie, se ili fariĝas sensentaj bestioj. Ili iradas inter la svarmantaj hom-ruinoj kun la flava, malpura obskuro de la alkoholismo kaj disenterio en la okuloj. Ilian nervo-ŝiran, unutonan servon faras varia nur la hom-turmentado, la suferoj de la viktimoj, torturitaj ĝisekstreme. La marteloj bruas sur ŝtonamasoj, la adzoj frapas krakantajn sarmentojn, sur grincantaj aksoj oni liveras la sablon. Tagmeze estas disdonata manpleno da malbongusta legomaĵo, unu kaj duon litro da akvo, eventuale peceto da malbonodora fiŝo. Dume konstruiĝas la giganta parto de la fervojlinio ĝis Brazzaville, kie oni devas ĉarpenti ferponton super la rivero Ogove, kaj tie jam ankaŭ la krokodiloj kolektas siajn viktimojn. Dum du jaroj la tuta nombro de la kompanio dufoje ŝanĝiĝis sen tio, ke eĉ unu homo estus ricevinta amnestion. La morto donis absolvon al ili.