Goszczyński Seweryn - Zamek kaniowski

z odźwiérka – z odrzwi. [przypis autorski]

widma (z ukr. відьма ) – wiedźma, czarownica. [przypis edytorski]

oczami wartowana tylą – pilnowana przez tyle oczu. [przypis edytorski]

cyrkać – wyraz miejscowy, znaczy: skraplać, tryskać. [przypis autorski]

Topielec Ksenia – wprowadzona tu osoba topielicy Kseni jest także myśl pojęta w duchu miejscowych wierzeń i uprzedzeń. Nic się w Ukrainie ważnego nie stanie, czego by nie przepowiedziało nadzwyczajne zjawisko: coś dziwnego, coś tajemniczego. Bunt ukraiński, który tu nazywają koliszczyzną, i szczególniej rzeź humańska (o której, nawiasem wspomnimy, są współczesne i przez świadków pisane poemata i opisy, zapewnie nędzne pod względem sztuki, lecz ważne jako najwierniejszy obraz tej krwawej dramy) miała także być zwiastowaną przez nadprzyrodzone widzenia: między innymi przez dziwną obłąkaną kobietę czy opętaną, która z hukami i niezrozumiałą mową przebiegała sioła Ukrainy. Nie mam ja tu myśli tłumaczyć albo usprawiedliwiać pojęcia autora; zwracam tylko uwagę na miejscowy koloryt obrazu. [przypis autorski]

razem – tu: nagle. [przypis edytorski]

klasła – dziś popr. forma: klasnęła. [przypis edytorski]

huk – tu: wołanie, pohukiwanie. [przypis edytorski]

czyli (tu daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]

mołojec (z ukr.) – młody, dzielny mężczyzna; Kozak. [przypis edytorski]

zapytywa – dziś popr. forma: zapytuje; pyta. [przypis edytorski]

bajdak – gatunek łodzi używanej na Dnieprze. [przypis autorski]

sełedec a. osełedec – Kozacy ukraińscy noszą krótko strzyżoną głowę z długim na boku kosmykiem włosów, który zwykli uplatać w wstążki, miłosne upominki swych dziewic. [przypis autorski]

ócz – dziś popr. forma D. lm: oczu. [przypis edytorski]

łuno (daw. reg., r.n.) – dziś popr.: łuna (r.ż.). [przypis edytorski]

stok – źródło. [przypis edytorski]

razem – tu: nagle. [przypis edytorski]

kinżał – dziś: kindżał. [przypis edytorski]

Niechże cię smołą rozleje krzyż Pański! – według wierzeń ludowych przeżegnanie znakiem krzyża miało sprawiać, że diabeł zamieni się w roztopioną smołę. [przypis edytorski]

uwieść – tu: zwieść, oszukać, wywieść w pole. [przypis edytorski]

swacha – swatka. [przypis autorski]

Czy się spodziewać starosty przybycia – Mikołaja Potockiego, dziedzica tych włości. [przypis autorski]

czyli (tu daw.) – czy, czy też. [przypis edytorski]

patrona pana rządcy święto – imieniny rządcy. [przypis edytorski]

rzęsny – rzęsisty. [przypis edytorski]

czamara (daw.) – kurtka. [przypis edytorski]

torban , właśc. teorban – instrument strunowy, zbliżony do lutni. [przypis edytorski]

odeprzeć – tu: otworzyć. [przypis edytorski]

rozhowor (z ukr.) – rozmowa. [przypis edytorski]

godownik – gość weselny, biesiadnik. [przypis edytorski]

razem – tu: nagle. [przypis edytorski]

larwa (tu daw.) – straszydło, potwór. [przypis edytorski]

szyją – dziś popr. forma B. lp: szyję. [przypis edytorski]

swoję – dziś popr. forma B. lp: swoją. [przypis edytorski]

lotny dąb – przenośnia: szybka łódź z dębowego pnia. [przypis edytorski]

dolatać – dziś: dolatywać. [przypis edytorski]

rozrażać – rozpalać, jątrzyć, drażnić. [przypis edytorski]

jakem ci kochankiem – skoro jestem twoim ukochanym. [przypis edytorski]

czerepiany – gliniany. [przypis autorski]

siermięga – chłopska kapota z taniego, niebielonego płótna. [przypis edytorski]

nieochajny (z ukr.) – nieokrzesany, brudny. [przypis edytorski]

jednę – dziś popr. forma B. lp: jedną. [przypis edytorski]

wał – tu: fala. [przypis edytorski]

części – tu być może raczej: cześci, tj. czci. [przypis edytorski]

drzymać – dziś: drzemać. [przypis edytorski]

czata – tu: strażnica, posterunek. [przypis edytorski]

czahar – las drzew rozmaitego gatunku. [przypis autorski]

Szwaczka – jest to prawdziwe nazwisko kaniowskiego mieszczanina, który tamże robił powstanie w r. 1768. [przypis autorski]

Leć do starosty: on śród Bohusławia poi gromady, rozstrzeliwa baby – Mikołaj Potocki, banita, starosta kaniowski i bohusławski. Jest to jedna z osób żyjących w podaniach gminu. Jego życie, bezprawia, później pokutę opowiadają w tysiącznych szczegółach. Są pieśni o nim, o jego miłostkach i okrucieństwach. Jeszcze teraz można znaleźć starców, którzy go znali osobiście; a powieść ich, lubo nie w tak dalekie przenosi czasy, ale w jakże dalekie od nas obyczaje i zdarzenia! Starosta kaniowski leży w Poczajowie i jego ciało pokazują ze szczególną atencją miejscowi księża bazyliani. On to wskutek pokuty za nabrojone w Ukrainie sprawki pyszny ten klasztor wydźwignął i nadał. [przypis autorski]

Roś – rzeka w środkowej części Ukrainy, prawy dopływ Diepru. [przypis edytorski]

oszczekiwa – dziś: oszczekuje. [przypis edytorski]

futor – zagroda na łące lub pośród lasu, w pewnym oddaleniu od wioski. [przypis autorski]

łuno (daw. reg., r.n.) – dziś popr.: łuna (r.ż.). [przypis edytorski]

Maksym Żeleźniak , ukr. Максим Залізняк (ur. ok. 1740 – zm. po 1768) – Kozak zaporoski, hetman hajdamaków, przywódca powstania hajdamackiego, sprowokowanego przez Rosjan dla osłabienia konfederacji barskiej, wraz z Iwanem Gontą prowodyr tzw. rzezi humańskiej w 1768 r., w której zginęło ok. 20 tys. osób. [przypis edytorski]