Vurğun Əyyub - Ədəbi həyat

Bu, Vurğun Əyyubun ikinci kitabıdır, birinci kitabı cəmi bir neçə il bundan əvvəl “Azərbaycan romantizmini araşadırarkən…” (Bakı, Elm və təhsil, 2017) adı ilə çap olunub. Doğrusu, özünü tənqidə və ədəbiyyatşünaslığa həsr etmiş bir tənqidçi və ədəbiyyatşünasın fəaliyyəti üçün o qədər də uğurlu deyil. Bunun müəyyən səbəbləri vardı; bu səbəblər içərisində onun bir müddət ədəbi mühitdən aralı düşərək siyasi mühitə odaqlanması idisə, bir səbəbi də yazdıqlarına biganə yanaşması, onların çapına tələsməməsi və ya lüzum görməməsi idi. Hətta sağlığında ona bu yazılarını toplayıb kitab şəklində dərc etdirməsi ilə bağlı nə qədər israr etsək də bunu etmədi. Yeganə etdiyi romantizmlə bağlı otuz il əvvəl yazdığı tədqiqat işini monoqrafiya kimi dərc etdirməsi və həmin kitabda uyğun elmi məqalələrini də buraya daxil etməsi oldu. Nə yaxşı ki, bunu etdi və sağlığında ədəbi, elmi yöndə zəhmətinin bəhrəsini görə bildi. Lakin onun ədəbi, elmi, publisistik yaradıcılığı çox geniş idi və bunu bir kitaba sığışdırmaq mümkünsüz idi. Hansısa mətbuatda və ya arxivində qalan yüzə yaxın məqalə, bir neçə araşdırma bu gün də özünün “üzə çıxarılmasını” gözləyir. Təəssüf ki, sağlığında bunu dəfələrlə deməmizə rəğmən, müəllif nədənsə bunu etmədi. Bəlkə ondan irəli gəlirdi ki, yazılarına qarşı çox, həm də qədərindən artıq məsuliyyətli idi. Bir yazının üzərində çox işləyirdi, yəqin ki, arxivini araşdırsan bir yazının neçə variantı ortaya çıxa bilər. Görünür, bu amillər onun yazılarını tez-tələsik kitab şəklində çapına tələsdirmirdi. Bəlkə sağalacağına, yazılarına yenidən əl gəzdirib fundamental bir kitab ortaya qoyacağına inanırdı. Yalnız vəfatının ikinci ilində həyat yoldaşı Sima xanımın və qızı Ləmanın kompüterin yaddaşından və mətbuatdan topladığı bu məqalə və araşdırmaları ortaya çıxdı. Buraya müəllifin bir çox publisistik məqalələri, ədəbi müsahibələri daxil edilməyib, yalnız ədəbi tənqidi məqalə və araşdırmaları daxil edilib. Əminik ki, Vurğun Əyyubun hələ heç yerdə çap etdirmədiyi və yaxud hardasa çap etdirdiyi, lakin bu kitabına daxil olmayan onlarla yazısı da var ki, gələcəkdə üzə çıxdıqca oxucuların görüşünə gələcək.

Vurğun Əyyubun bu kitabda toplanmış məqalələri istər mövzusu, istərsə də məzmunu baxımından yeni və orijinaldır. Hətta mən deyərdim ki, tənqidçinin bir çox yazıları ədəbi prosesə yeni bir üslub gətirdi. “Şeir təhlilləri” və “Hekayə təhlilləri” bölmələrində toplanan araşdırmalar həm forması, həm də məzmunu baxımından yeni idi. Doğrudur, Vurğun Əyyub özü də bu formanı türk ədəbiyyatşünası Mehmet Kaplandan götürdüyünü yazır. Ancaq Azərbaycan ədəbi mühitində bu formanının yeni olmasını heç kim dana bilməz. Özü də Mehmet Kaplanın təhlillərindən fərqli olaraq Vurğun Əyyubun təhlillərində bir sıra yeniliklər var.

Vurğun Əyyubun şeir təhlillərində istər romantik, satirik, istərsə də müasir şeirlər təhlilə cəlb edilir. İlk olaraq bu təhlillərə Azərbaycan romantiklərinin görkəmli nümayəndələri M.Hadi, H.Cavid, A.Şaiq, A.Səhhət və b. şeirlərindən başlayır. Bu təhlillərdə biz şeirlərin alt qatında gizlənən bədii xüsusiyyətləri, mesajları öyrənirik. Tədqiqatçı əvvəlcə şeiri bütöv şəkildə verir; oxucu şeirlə tanış olduqdan sonra onun müxtəlif aspektlərdən təhlilləri ilə qarşılaşır. M.Hadinin “El fəryadı” şeiri üslub, dil, məcaz, ideya, məzmun, kompozisiya, struktur baxımından təhlil edilir. Bəzən bu təhlillər sətir-sətir, bəzən isə bənd-bənd davam edir. İlk yazdığı bu təhlil bir qədər sadə xarakter daşıyır, sonrakı məqalələrdə isə ədəbiyyatşünas təhlil formasını və diapazonunu genişləndirir. Məsələn, A.Səhhətin “Tərcümeyi-halım, yaxud hululu” şeirinin təhlilinə onun adından başlayır. Şeirin adı tərcümeyi-hal xarakterinə işarə etsə də, tədqiqatçı bunun “Tərcumeyi-hal sərlövhəsi altında şair şeirin qəhrəmanının zahiri görkəmini, yaşam məkanını, daxili dünyasını, düşüncələrini ifadə etmişdir”, – qənaətinə gəlir. Burada demək olar, şeirin bütün komponentləri sistemli şəkildə təhlil olunur. Bu təhlil tədqiqatçının ədəbi manevrləri ilə bir qədər də çevikləşir, adından tutmuş ideyasına qədər yığcam şəkildə ifadə olunur. “Kiçik bir araşdırma”, “Şeirin sənətkarlığı” kimi mini başlıqlarla mətləbi oxucuya daha tez və anlaşıqlı dildə çatdıra bilir. Yaxud A.Şaiqin “Vətən” şeirini təhlil edərkən əvvəlcə Vətən mövzusunda yazılan şeirlərə (Məsələn, Füzulinin “Edəməm tərk, Füzuli, səri-kuyin yarın, // Vətənimdir, vətənimdir, vətənimdir, vətənim) kiçik bir ekskurs etdikdən sonra Vətənin romantik lirikada mövzu və ideyasına toxunur. Romantik lirikanın Vətən mövzusuna müraciətinin və yanaşmasının fərqlilikləri önə sərilir. Daha sonra şeirin məzmunu, ideyası, sənətkarlıq və forma xüsusiyyətləri araşdırılır. Hər məqalənin sonunda tədqiqatçının gəldiyi qənaət olduqca vacibdir. Çünki burada müəllifin gəldiyi nəzəri və praktik qənaətlər, arqumentləşdirilmiş fikirlər yer alır: “Şeir bizə bəlli olan qəzəl janrında yazılmışdır. Qəzəlin forma tələblərinə tamamilə cavab verən şeir məzmun baxımından yenidir. Şeirdə biz ağlın oyunları, şair beyninin quramaları ilə rastlaşmırıq. Şeir bütünlükdə səmimiyyətdən yoğrulmuş, duyğu və düşüncələr sanki şairin ürəyindən qəfil püskürmüşdür. Onda quruluş, ifadə baxımından da qüsurlar tapmaq mümkündür. Amma bu şeirin içindəki səmimiyyət duyğusunu zədələmir. Şeirin əsl qiyməti də bundadır”.

Vurğun Əyyubun şeir təhlilləri formaca müxtəlif və zəngindir; bir-birinə bənzəmir. Şeirin strukturu və ideyası bu təhlilləri özü bəlirləyir, bədii mətndən çıxış edərək aparır. Bəzən bu təhlillər dərin və müqayisəli araşdırmaya aparıb çıxarır. Hüseyn Cavidin “Öksüz Ənvər” şeiri mövzu, məzmun, ideya baxımından təhlil edildikdən sonra “Bir müqayisə” başlığı ilə yeni bir məcraya yönəldilir. Bunu bədii mətn özü tələb edir. Belə ki, H.Cavidin bu şeiri türk şairi İsmaıl Səfanın eyniadlı şeirindən təsirlənərək yazıldığına diqqət çəkir. Lakin tədqiqatçının məqsədi eyniadlı bu şeirlərin fərqli məzmun və ideyasını ortaya çıxarmaqdır ki, məqalədə bunun örnəyini görürük.

Vurğun Əyyubun “Hekayə təhlilləri” də yeni və orijinaldır. Ona qədər hər hansı bir hekayəni ələ alıb onu müxtəlif aspektlərdən təhlil etmək, araşdırmaq nümunəsinə rast gəlmirik. Bəlkə də olmuşdur, ancaq bu təhlillərin strukturu Vurğun Əyyubda olduğu kimi deyil. Onu da qeyd edək ki, ondan sonrakı mərhələdə – yəni bu gün bu cür təhlillərə rast gəlmək olur. Ancaq bu təhlillər də Vurğun Əyyub təhlillərini əvəz edə bilmir. Tədqiqatçı bu bölümdə Nəriman Əbdülrəhmanlının “Qapı”, Şərif Ağayarın “Şəkil”, Fəxri Uğurlunun “Məryəmin anası”, Elnaz Eyvazın “Qadın” hekayələrini təhlilə cəlb edir. Tədqiqatçı o hekayələrə müraciət edir ki, bu əsərlər Azərbaycan ədəbi prosesində müəyyən yer tutur və bədii mətn baxımından təhlilə gəlir. N.Əbdülrəhmanlının “Qapı”, Ş.Ağayarın “Şəkil”, F.Uğurlunun “Məryəmin oğlu”, E.Eyvazlının “Qadın” hekayələrinin seçilməsi və təhlilə cəlb edilməsi bu prinsiplərdən irəli gəlir. N.Əbdülrəhmanlının “Qapı” hekayəsi kiçik bir məqalədə eninə-boyuna təhlil edilir; həm qəhrəmanlar, həm bədii xüsusiyyətləri, həm də semantikası nəzəri cəhətdən dəyərləndirilir: “Hekayədə bir-birinə iki zidd hal, iki fərqli insan və bunların təmsil etdiyi iki fərqli həyat tərzi, qiymətləndirmə var: bir tərəfdə həyatın çətinlikləri qarşısında əzilmiş, arvadının danlaq və məsxərəsinə tuş olan qəhrəmanımız, digər tərəfdə isə maddi baxımdan heç bir qayğısı olmayan, ancaq hiss olunur ki, yenə gözü doymayan, hər şeyə sahib olmaq ehtirası ilə daima qaçaqaçda olan Köhnə Dost! İki dost arasındakı söhbət hekayədə bir növ karkas rolunu oynayır. Yazıçı hekayəsini bu karkas içərisində gözəl bir şəkildə işləmişdir. Hekayəni yazarkən hər hansı bir münasibət sərgiləmədən, sadəcə, qəhrəmanlarının əməllərinə, xarakterlərinə, söhbətlərinə ayna tutmuşdur”.