Тариел Азертюрк: Где, когда и как родился мугам

II mətn xalqın məbədə müraciətidir. Onun mixi işarələrdən oxunmuş hecaları da, 6000 illik mövcudluğu dövründə İlk dəfə! olaraq sətirlərin dəqiq açılmış sirrləri də öz əksini bütün tamlığı ilə aşağıda tapıb. Yazı dörd dəfə uşaq( uşşaq)adı çəkir.

Uşşaqlabərabər, digər mixi yazılı mənbəələrdən biz hələlik Mahurun, Rahın,Rastın,Dağına (Dağıla – Heyratı)və Demüzi (Segah)adlarının da varlığını təsdiqləyən yazılı faktlar aşkar etmişik. Son iki muğamın təbiətini əks etdirən qısa məlumatdan başqa, qalanları barədə təəssüf ki, digər informasiyaya rast gəlməmişik. Bu mənada insan düşüncəsini heyrətdə qoya biləcək, ilk baxış da təzadlı görünən vacib bir amilə toxunmaq istərdik. Bu, uzun təkamül tarixində hansısa kataklizm zəminində öz kahkəşanlı tarixini unutmuş, ancaq “şumerlər bizik” deyən xalqımın tam amneziyaya varması fonunda belə, muğamın adlarını və görünür özlərini də necə varsa eləcə, olduğu kimi bu günə qədər qoruyub saxlaması amilidir.

BU ŞƏKİLLƏRDƏ, DEYƏRDİM, MUĞAMATIN YARANMASI, FORMALAŞMASI VƏ BÜTÜN ŞƏRQDƏ POPULYARLAŞMASI YOLUNDA BÖYÜK ROL OYNAMIŞ ZİQQURAT (CIQQUR AT) MƏBƏDİNİN

ALT HİSSƏSİ REKONSTRUKSİYADAN SONRA GÖSTƏRİLİR.

Aşağıakı şəkildən göründüyü kimi, yazılana görə vaxtilə Sinbel dağının üstündə inşa edilmiş məbədin təqribən 4–5 mərtəbəsini bərpa etmək mümkün olub. Çox qəribədir ki, Sinbel dağının adına – yazısının sirrlərini açdığımız prizmada da rast gəlinir.

Dünya turistlərini dünyanın ən ilkin azman Məbədinə aparan topraq tacyolunun (şose) ağaran qoşa cığırları, qədim Muğam Məbədinə uzanan iki Azərbaycanın qoşa qollarının simvolu deyil, bəs nədir?

Məbədlər qarşısında asılmış dairəvi mis sindanlar, daha doğrusu, məcmeyilər xalqı muğam fonunda keçirilən ibadətə səsləyən carçılar idi.

Şəklin üstündəki “Sumerian Drum with figure of Ea” – “Ea fonunda Şumer nağarası” sözləri dediklərimizi təsdiq edir. Ea guya ikinci Ziqqurat məbədi olub.

Azərbaycanın çox məşhur və az tanınan muğam ustalarının nə dünyasını dəyişmişlərinin, nə də bizi səsləri, həvəsləri, nəfəsləri ilə düşündürənlərin çoxunun bəlkə də bu məbəd barədə məlumatı yoxdur. Onun adını belə eşitməyənləri və hətta eşitmək istəməyənləri də tapılar hələ. Bel(gil yazı sözüdür – bəla, fəlakət ) burasındadır ki, çoxu Muğam kimi ilahi bir sənət nümunəsinin də ərəbdən, farsdan, əfqandan gəldiyi qənaətindədir. Bu bizim acizliyimizin, zayilliyimizin, zəlilliyimizin əlamətidir. Çoxu bu sahənin mütəxəssisləri və professorları kimi dərs dedikləri muğam məbədlərində (orta musiqi məktəbləri, kollec və universitetlər) gələcək nəsillərimizin şüurlarına bu yersiz, fərsiz, cılız, infeskiya virusu kimi u an yayılan ideyanı inyeksiya etməklə məşğuldur. Bu kitab da belə qalın, hündür səddləri yıxıb dağıtmaq məqsədilə yazılıb. Əslində altı min il əvvəl inşa edilmiş məbəd öz adını belə muğamdan alıb. Cıqqur At dedikdə, uzaq babalar allaha səs ver, ün at, allaha səslən deyirdilər, bu ilhai səsi muğam notlarında göylərə ünvanlayırdılar.

Yuxarıda dediyimiz kimi, “Yegipet piramidalarının, bütün digər ziqquratların, Kir və Lenin mavzoleylərinin memarlıq üslübuna təkan vermiş” unutduğumuz məbədimizi özümüzə necə doğmalaşdırmaq olar?” Mixi yazılar kimi, o da indiyə qədər bizə yad olub. Bu səddi aşmaq və xalqı ona öz doğma abidəsi kimi təbliğ etmək üçün onun barəsində belə geniş danışmalı olduq.

“Ciqurr At`dan da qabaq başlayan muğam sənətimizin neçə məlum, məşhur nümayəndəsi olub, görəsən?” sualı da tapılan faktlar fonunda yeni yanğı, yеni qayğı kimi tədqiqatçı fikrini özünə cəlb etməyə bilmir. Bir anlığa xəyal edək ki, bız lap elə Bakı Muğam məbədində sənətçilərimizdən bir neçə dühasına qoyulmuş büstlərlə yanaşı, divarda bütün ifaçılarımızın adlarını əbədiləşdirmək istəyirik. Və əslində bunu etməliyik. Bizdə çoxlarımı hansı sənətkarlarımız var olub nəsnəsini tam nümayiş etdirə bilir? Cavab birmənalıdır, Yox. Hollivudda küçə səkisinə döşənən və dünyaya təbliğ edilən incəsənət ulduzlarının beşgüşəli ulduz içərisində həkk edilmiş adları kimi, biz də Beynəlxalq Muğam məbədində ifaçılarımızın hamısnın adını qızıl su ilə ya divara qazımalıyıq, ya da məbəd ətrafındakı yaşıllıqda – yerdəcə mərmər lövhələrdə həkk etməliyik. Şübhəsiz bizdə eradan əvvəlki adları bərpa etmək mümkün deyil. Lakin heç olmasa onların sayını bilmək olarmı? Əlbəttə, təqribi olacaq sayı hesablamaq çətin deyil. Bizim üçün ucu guya Cabbar Qaryağdıdan başlayan, yəni ilk sədasını Cabbar əminin ifasında eşitdiyimiz bu ulu sənətin dərin kökləri inanılmayacaq qədər dərindir. Onun kökləri qalıqları indi də duran Cıqqur At məbədindən su içir. Təqribi hesablamalar göstərir ki, yalnız son 200 ilin, yəni 10 nəslin yetirmələrinin tam siyahısı 50 azman sənətçidən ibarətdir. Bu sürətlə ərsəyə gəlməni ortaq götürsək, yəni 10 nəsil deyək, 50 məşhur sənətçi yetiribsə, hələ məbəddən qabaq da mövcud olmuş – 7 min illik muğam tarixində, yəni dünyasını dəyişmiş təqribən 350 nəslimizin yetirmiş olduğu ən məşhur ifaçıların sayını tapmaq zor tələb etmir. 10 nəsildə – 50 sənətçidirsə, 350 nəsildə X sənətçi olmalıdır. Adicə tənasib hesablaması göstərir ki, biz təqribən 1750! muğam sənətçisinin adını bərpa etməliyik ki, Bakı Beynəlxalq Muğam Məbədinin iç divarlarını və ya çölünü onların qızıl suya çəkilmiş adları, mümkün olduqda isə şəkilləri ilə bəzəyək.

Dediyim 1750 sənətçinin üçünün şəklini tarix bizə çatdırıb. Onları 2016-nın sentyabrında aşkar edə bilmişik. Belə bir möcüzənin ola biləcəyi gerçəkliyinə heç vaxt inanmazdım. Fəqət, əcdadlarımız, sən demə, biz düşündüyümüzdən daha çox müdrik, uzaqgörən olublar. Onlar barəsində gil yazıların verdiyi məlumatla aşağıda geniş şəkildə tanış ola biləcəksiniz. İndi isə üçlüyün özü ilə tanış olun. Onlardan birincisi Bəy, ikisi isə Xanımdır.

ŞƏKİLLƏRİ LYAPİS-LAZURİ LÖVHƏSİNDƏ ƏKS EDİLMİŞ

ADLARI NAMƏLUM ANTİK DÖVRÜN İLK MUĞAM USTALARI

(Aşağıya bax)

Aşağıdakı silindr (prizma), deyildiyi kimi, 1960-61-ci illərdə Avropa arxeoloqlarının Babilanın Ur-Nammu şəhərindəki Cıqqur At məbədinin qalıqları arasında apardıqları qazıntı zamanı ikinci mərtəbənin pilləkan divarında xüsusi taxçada aşkar edilib. Yazı zamanların təsirinə məruz qalmasın deyə, inşaatçılar silindri xüsusi qətranla (mazutla) suvanmış həmin taxçada gizlədiblərmiş. Bu ağıllı əməlin sayəsində, unikal yazı, demək olar ki, bizə bütün tamlığı ilə gəlib çatıb.