Тариел Азертюрк: Где, когда и как родился мугам

Как уже подчеркивалось, впервые на клинописных табличках из ляпис-лазури появляются никому до сих пор не известные названия двух мугамов – дагуна и демуз, и, как сюрприз, их короткая характеристика. Все это – абсолютное новшество для всего Востока, многие народы которого заимствовали виды мугамов и инструментов у древних так называемых шумеров (читай – тюрков).

MUĞAM SAÇILYILDIZLARI – СОЗВЕЗДИЯ МУГАМА

Rəssamı Emin Elrəng – Художник Эмин Элренг (Aзербайджан)

Rəngli boya ilə kətan üzərində çəkilmiş əsərdə muğamı yaşadanları saçılyıldızlar, yəni səma bürcləri kimi təsvir edir rəssam Emin Elrəng. Yuxarı qatda – “Nebulada” Üzeyir Hacıbəyli bürcüdür. Niyazi, Q.Qarayev, M.Maqomayev, Ü.Hacıbəyli, F.Əmirov, ulduzlarından ibarət bu bürç ən güclü işıq saçanlarıdır. Aşağı qatda, necə deyərlər, gözlə görünən qalaktikada Aşıq Pəri, Habil Əliyev, Zülfü Adıgözəlov və başqaları, aşağıdakı qalaktikada Bülbül, Rübabə Muradova, Rəşid Behbudov, Şövkət Xanım, Xan Şuşinski, və digərləridir. Yer səthində Alim Qasımov və onu ehtirasla dinləyən rəssamın özü Emin Elrəng.

Работа эта выполнена на холсте Эмином Элренгом, студентом Академии Художеств Азербайджана, и названа «Созвездия мугама». На этой картине в небесах, среди облаков, нашли свои отражения классики азербайджанской музыки (композиторы, известные профессиональные певцы – мугаматисты, ашуги, инструменталисты и др.). На самой вершине расположено созвездие Узеира Гаджибейли (2-й справа), классика азербайджанской профессиональной музыки, основоположника оперы; рядом с ним – самые блестящие звезды этого созвездия. Слева направо: дирижер и композитор Маэстро Ниязи; композиторы Кара Караев, Муслим Магомаев (дед) и Фикрет Амиров.

Внизу – Зулфи Адигезлов, Бюлбюл, Рубаба Мурадова, Рашид Бейбутов, Шовкет Алекперова, Хан Шушински, Габил Алиев и др. В самом низу, на земле, в центре – всемирно известный современный певец-мугаматист Алим Гасымов и внимательно слушающий его, облокотившись на холст в раме, сам художник Эмин (слева).

Elm sübut edir ki, kosmik fəza bütün kainat masştabında uclarından daima genişlənir. “Azman partlayış” adlı hadisəni kainatın genişlənməsinin başlanğıc anı sayır elm.

Bəs Azərbaycan muğamı öz başlanğıcını hanki partlayışdan, hanki andan alır? Hanki “Azman kosmik qasırğadan” qopub fəzalarla yol gəlir bu səda? Bəlkə kainat zəncirinin son ucundan genişlənən həlqələrindən biridir o? İlkin bəşəri yazını yaratmış sivil insanın səsini, ününü nükəbbərə [1] Mixi yazılı şairimiz Şəmsi Ədəd Abi yaradıcılığında rast gəlinir, göy, səma deməkdir. O ərəbə müraciətlə deyir: Nükəbbərə giz (gizli) şükürrə, şunu da anna, an! , yəni göylərə qaldıran məbədin mayasından gəlmirmi bu səs, İlahi?

Mixi yazılı mətnlər üzərində son 22 illik gərgin tədqiqatlar sübut edir ki, onların dili türk dilidir. Mixi sistemli yazını Babildə ilkin icad etmiş ulu əcdadlarımız u yazıların sayəsində indi “Musiqi kainatı”nda bizə məlum olan “Muğam” adlı “12 qalaktika” nın da yaradıcıları kimi üzə çıxırlar. Tədqiqatlar göstərir ki, muğamın ayrı-ayrı növləri, əsasən, təbiət hadisələrinin fövqündə meydana gəliblər.

Muğam Günəş sistemində və xüsusilə, ona daxil olan yaşadığımız Yer səyyarəsində baş verən təbiət və cəmiyyət hadisələrinin musiqi dili ilə ifadəsidir!

Məhz gil yazılarına salınan türk açarı muğamın harada, niyə, necə, nə vaxt yarandığı və başlıcası, kim tərəfindən yaradıldığı fenomenlərinə cavab tapmağa imkan verir.

Muğam adlı möcüzəni dinlədikcə, onun köklərini araşdırdıqca, şüurun dərinliklərindən ilkin qopan – Nədən yaranıb muğam? sualı ilə elə şüurun ənginliklərini də döyəcələyirsən. Və tapdığın cavablar səndə müvəqqəti də olsa, təskinlik yaradır bir növ: “Haradan başlayır torpağın pıçıltısı, ümmanların gurultusu, yarpaqların xışıltısı, göylərin şümşürük (Nüvədi ləhcəsi) şimşək nəriltisi, ulduzların səyrişməsi? Muğamın dərin köklərini qazıyıb üzə çıxarmaq bu suallara cavab tapmaq qədər çətin olub həmişə. Çünki kökümüzü bilməmişik. Amma mixi yazılarını onların öz dilində, yəni öz dilimizdə oxuya bilsəydik, avropalıların bu sahədəki uydurmalarına uymayıb, əcdadlarımızın yazıları vasitəsilə onlarla öz dillərində – bizə miras qoyduqları doğma türk dilimizdə danışıb təmasa girə bilsəydik, bəzi “muğam səyyarələrinin” hansı mənbəələrdən “konstruksiya olunduqları” və əsası, muğamın bütövlükdə nə vaxt və kim tərəfindən yaradılıdğı sualına da çoxdan cavab tapa bilərdik. Bu dünyəvi xəzinənin, təbiət möcüzəsinin, şəmsin bir zərrəciyinin də sirrini aça bilərdik. Günəş qasırğalarında, şimşək çaxmalarında, göy gurultusunda, yerin təkini oynadan zəlzələ çaxnaşmalarında, vulkan püskürmələrində tapa bilərdik onu. Görəcəyiniz kimi, indi o sirrlər daha açılmada…

“Muğam qalaktikaları” arasındakı məsafədə təkcə zəncirin halqaları bir-birinə calanır. Lakin onların şəkli, məzmunu, funksiyası, konstitusiyası çox cüzi dəyişir. Bürclərin forması kimi.

İnanıram ki, indi oxunan simayi şəms 7 min il öncə oxunan simayi şəmsdən bəlkə nə az, nə artıq idi. Muğamın yaxşı mənada konservativliyi də elə bunda özünü nümayiş etdirir. O da, ahəngdar türk dilinin özü kimi yaxşı mənada konservativdir. Üç min, hətta altı min il bundan əvvəlki Babilan, Luristan, Təxti Cəmşid, Muğan, İribunye (İrəvan) və Naxçıvanda aşkar edilmiş türk dilindəki mətnləri anlamaq o qədər də zor tələb etməyən kimi, Günəş qasırğalarını özündə əks etdirən simayi şəmsi də başa düşmək çətin deyil. Heç kimə ona struktur və metrik dəyişikliklər etməyə icazə verilmir. Tizlərdə [2] Tiz – zəngulə, səsin ən yüksək tonu; aşağıda sirrləri açılmış mətndə görəcəyimiz kimi, dilimizdə işlədilmiş ən ilkin musiqi terminidir. (zəngulələrdə), enib qalxmalarda, səs tembrinin seçimində ifaçıya sərbəstlik verilsə də. Əgər yeddi min ilin arxasından bizə gəlib çatmış muğam möcüzəsini eşitmək istəyirsinizsə, buyurun 19-cu əsrdə vala yazılmış Cabbar Qaryağdı oğlunun ifasında simayi şəmsi dinləyin. Min illərin sorağını eşidəcəksiniz u sirrli ifada. Simayi Şəms həmən simayi şəmsdir. Və o zaman suallar öz-özünə baş qaldıracaq: