Таццяна Шамякіна: Міфалогія і літаратура

Д) Славянскую міфалогію можна вывучаць на аснове Поўнага збору рускіх летапісаў, «Слова пра паход Ігаравы», западаных хронікаў пра германцаў і іх суседзяў, напрыклад, твораў Адама Брэменскага, Саксона Граматыка; сведчанняў арабскіх падарожнікаў ( Ібн Фалдана, Аль Масудзі); працы Яна Длугоша«Гісторыя Польшчы» і больш позніх польскіх і літоўскіх гісторыкаў Я.Стрыкоўскага, Ч.Мяхоўскага; чэшскага сярэднявечнага слоўніку «Mater Verborum»; павучэнняў супраць язычніцтва і жыццяў святых; фальклорных крыніц; моўных фактаў.

1. У чым асноўныя асаблівасці міфалогіі як тыпу свядомасці, як «паэтычнай філасофіі»?

2. Што аб’ядноўвае міфалогію з іншымі формамі грамадскай свядомасці — навукай, рэлігіяй, мастацтвам?

3. Якія асноўныя праблемы міфалогіі і аб’екты яе цікавасці?

4. Чаму міфалогію можна лічыць філалагічнай дысцыплінай?

5. Як праяўляецца міфалагізм у літаратуры?

6. Асноўныя паняцці, неабходныя для разумення курса «Міфалогія і літаратура».

7. На аснове якіх крыніц вывучаецца міфалогія?

Глебай, на якой узрасла міфалогія, з’яўляюцца старажытныя вераванні людзей эпохі палеаліту і неаліту — татэмізм, анімізм, магія.

Часавы абсяг нашага курса — пачынаючы прыкладна з Х тыс. да н. э. Чаму менавіта дванаццаць тысяч гадоў? Справа ў тым, што прыкладна з Х тыс. да н. э. пачаўся новы этап у гісторыі чалавецтва пасля глабальнага катаклізму, у выніку якога нават змясцілася зямная вось: Зямля нахілілася (магчыма, у выніку ўдару астэроіда) на 23,5 градусы і з таго моманту рухаецца вакол Сонца як бы трохі лежачы на баку. Мяркуюць, што да ўсепланетнай катастрофы на нашай планеце існавала Суперцывілізацыя, якая загінула і веды пра якую часткова захаваліся ў міфах. Пасля «кульбіту» Зямлі ў Сібіры імгненна ўзнікла вечная мерзлата (вось чаму ў страўніках умароджаных у лёд мамантаў нават засталася неперавараная ежа), а на нашай тэрыторыі вельмі хутка растаяў ледавік. У значнай ступені чалавецтва дэградавала. Але частка ведаў захавалася. Іх хавалі ад непасвячоных жрацы, ёгі, вешчуны. Своеасаблівая навука, якая засталася ад біялагічнай Суперцывілізацыі, найлепш праявілася ў магіі. Міфалогію таксама можна разглядаць як зашыфраваныя веды, што засталіся ад ранейшай цывілізацыі і набылі казачную форму, хоць традыцыйна лічыцца, што магія і міфалогія звязаны з арганічнай блізкасцю чалавека да прыроды. Гэта не выключае адно другога.

Адной з найбольш яскравых псіхалагічна-сацыяльных адметнасцяў старажытнага мыслення з’яўляецца татэмізм.

Перш чым гаварыць пра названую з’яву, перанясёмся з палеаліту ў 20-я гады ХХ ст. У першае дзесяцігоддзе савецкай улады, калі пачаўся варварскі наступ на прыроду, выдатны рускі паэт Сяргей Ясеніну простых, але геніяльных радках выказаў сваё жыццёвае крэда, сваю праграму:

Счастл ив тем, что целовал я женщин,

Мял цветы, валялся на траве.

И зверьё, как братьев наших меньших,

Никогда не бил по голове.

З таго часу зацвердзіўся крылаты выраз: жывёлы — «браты нашы меншыя». Але продкі эпохі архаікі лічылі жывёл не малодшымі, а старэйшымі братамі, больш таго — продкамі. Яны пастаянна шукалі аналогіі сваім пабуджэнням і адчуванням у прыродных аб’ектах, шукалі першапрычыны ўсяго, што назіралі, у тым ліку, саміх сябе. Паколькі звяры былі дужэйшыя і спрытнейшыя за людзей, апошнія хацелі быць падобныя да жывёл.

Татэмізм — гэта абагаўленне жывёл, прызнанне іх сваімі родзічамі, продкамі, вера, што сямья, род, племя паходзяць ад жывёлы. Татэмістычныя міфы — фактычна гісторыі паходжання дадзенай этнічнай групы. Татэмізм — сусветная з’ява, прычым захавалася ў некаторых плямёнаў Афрыкі, Паўднёвай Амерыкі, Аўстраліі, Палінезіі і сёння. У творах Фенімора Купера, вядомага амерыканскага пісьменніка ХІХ ст., індзейцы пастаянна нагадваюць: «Мой татэм — арол», «Мой татэм — кайот», згадваюць і іншыя татэмы, а гэта значыць — сваіх продкаў. Такім чынам, татэм — не бог, а напачатку продак. Татэмізм прадугледжваў пэўныя абрады, дзе міф адагрываў ролю сцэнарыя.

Каб лепш зразумець надзвычай шматгранную з’яву татэмізму, мы распрацавалі сістэму сувязяў чалавека і жывёлы. Адзначым найбольш пашыраныя сувязі, якія істотна паўплывалі на чалавечую культуру: