Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Кіеўскі летапіс зусім лаканічны: Яраславічы, маўляў, перамаглі, а полацкі князь уцёк. Пакінем гэта на сумленні складальніка летапісу: мо ён не толькі выконваў волю гаспадароў, але і шчыра хацеў той перамогі. Дзіўна, аднак, што кіяўляніну насуперак відавочным фактам вераць паважныя сучасныя гісторыкі. Вераць, не зважаючы на тое, што войска Яраславічаў не рушыла далей на Полацак, а замацавала «перамогу» адыходам на свае землі. Усяслаў, хоць і дарагой цаною, абараніў крывіцкую дзяржаву.

Праз чатыры месяцы ворагі сустрэліся зноў, цяпер каля Воршы. Усяслаў стаяў з дружынаю на правым дняпроўскім беразе, Яраслававы сыны - на левым. Кіеўскі князь прапанаваў вырашыць спрэчку палюбоўна: даў прысягу, што не ўчыніць полацкаму валадару ніякага ліха, і замацаваў яе прынародным цалаваннем крыжа. Абяцанняў хапіла адно датуль, пакуль Чарадзей з двума сынамі не пераехаў 10 ліпеня на чоўне раку ды не зайшоў без аховы ў шацёр да кіеўскага князя Ізяслава. Той махнуў рукой, наляцелі дружыннікі і ў момант вока трое Рагвалодавічаў ляжалі на доле, звязаныя вяроўкамі.

Адвёзшы палоннікаў у Кіеў, іх закавалі ў кайданы і кінулі ў жудасную турму-поруб. Намеры Яраславічаў былі зразумелыя: звесці Рагвалодаў корань са свету. Аднак гісторыя разважыла па-свойму.

У 1068 годзе на Кіеўскую зямлю ўварваліся полаўцы. Яраславічы выйшлі насустрач і былі ўшчэнт разбітыя. Кіяне сабраліся на веча і запатрабавалі ад князя коней і зброі. Ізяслаў баяўся, што, перш чым ісці на полаўцаў, падданыя расквітаюцца з ім. Вечавыя паслы вярнуліся ні з чым, ды ўгамаваць народ ужо было немагчыма. У раз'юшаным чалавечым збоі ўсё часцей выгуквалі імя зняволенага ненавісным Ізяславам полацкага князя. Палова натоўпу пабегла да поруба, другая рушыла на князеўскі двор. Кіеўскія баяры раілі свайму гаспадару паслаць верных людзей, каб тыя падманам завабілі Ўсяслава да вакенца і працялі мячом. Ізяслаў не адважыўся - загадаў сядлаць коней.

«Людзі ж вызвалілі Ўсяслава з турмы на пятнаццаты дзень верасня, - сведчыць летапіс, - і праславілі яго пасярод княжага двара». Усяслаў Брачыславіч на сем месяцаў стаў вялікім кіеўскім князем. За гэты кароткі час ён зрабіў імклівы паход на Тмутаракань, набыў там коней, якіх не хапала дзеля адпору «паганым». Напрыканцы таго ж года полаўцы адчулі сілу новага кіеўскага ўладара і, разгромленыя, адступілі ў сваё Дзікае Поле. Можа, якраз за тыя сем месяцаў Усяслаў заслужыў у аўтара «Слова пра паход Ігаравы» пахвалу за дзяржаўны розум і справядлівасць: «Всеслав князь людям судяше, князем грады радяше»?

Чужы горад, ненадзейная дружына, варожае баярства. Адмовіліся плаціць даніну ноўгарадцы, касавурацца суседнія князі. Збеглы Ізяслаў таксама не хацеў развітвацца з вотчынай і набліжаўся да Кіева з войскам цесця, польскага караля Баляслава. Чарадзей вёў дружыну на Ізяслава, але праз сотні вёрстаў яго ўладна клікалі званы роднай Сафіі. Пад Белгарадам ён таемна ад кіянаў пакінуў войска і ад'ехаў у Полацак. Князь рыхтаваўся да зацятай барацьбы, якая скончылася ў 1074 годзе выгнаннем з Полацка кіеўскага стаўленіка Святаполка.

Уладзімір АРЛОЎ

Дзяўчынцы, што прыйшла на свет у сям'і князя Святаслава-Георгія і княгіні Сафіі, далі старажытнае полацкае імя Прадслава. Князёўна з маленства чула паданні пра дзеда Ўсяслава, пра Рагнеду-Гарыславу ды іншых славутых продкаў, чыё жыццё прайшло пад знакам адданасці роднай зямлі. Пра іх апавядалі і запрошаныя бацькам настаўнікі - адукаваныя манахі, якія хутка навучылі ўнучку Чарадзея чытаць і пісаць. Першымі яе кнігамі былі Псалтыр, Часаслоў, жыццяпісы святых. Прыйдзе час, і сама яна зробіцца гераіняю такога жыццяпісу. Створыць яго пры канцы ХІІ стагоддзя ў Полацку невядомы аўтар, манах ці ігумен аднаго з манастыроў. Найкаштоўнейшы помнік старажытнабеларускае літаратуры «Жыццяпіс Еўфрасінні Полацкай» дойдзе да нас болей чым у сотні спісаў і будзе галоўнай крыніцаю біяграфічных звестак пра знакамітую палачанку.

Навука давалася Прадславе значна лягчэй, чым аднагодкам. У тыя часы дзяцінства было карацейшае, чым сёння. Мінулася князеўскай дачцэ дванаццаць гадоў - трэба збірацца замуж. Тым больш што слава аб Прадславінай прыгажосці і адукаванасці разнеслася «па ўсіх гарадах», і ў Полацак зачасцілі сваты. Вядома, бацькі намерыліся аддаць князёўну замуж за сына нейкага багатага валадара, але яна абрала іншую пуцявіну. «Святым духам напоўніўся розум яе, - гаворыцца ў «Жыццяпісе», - і сказала сабе: «Што будзе, калі надумае бацька аддаць мяне замуж? Калі здарыцца так, смутку гэтага свету нельга будзе пазбыцца!» І яшчэ сказала сабе: «Што ж паспелі роды нашыя, якія былі да нас? Жаніліся і выходзілі замуж, і княжылі, але не вечна жылі; жыццё іх праплыло, і загінула слава іхная, быццам прах, горай за павуцінне. Затое жанчыны, што жылі раней і, узяўшы моц мужчынскую, целы свае аддалі на пакуты, і паклалі галовы пад меч, а іншыя хоць і не схілілі шыі свае пад жалеза, але мячом духоўным адсеклі плоцкія асалоды - тых памятаюць на зямлі...» Прадслава прыйшла ў манастыр і пад імем Еўфрасінні таемна ад бацькоў прыняла пострыг, каб прысвяціць жыццё духоўнаму ўдасканаленню.