Пасля гэтага Ўсяслаў каля чвэрці стагоддзя правёў у войнах: зведаў перамогі і паразы, сядзеў у кіеўскай турме, быў вызвалены адтуль і абвешчаны вялікім кіеўскім князем, аднак неўзабаве вярнуўся на радзіму.
У 1077 годзе на Полацак пайшоў вайною чарнігаўскі і смаленскі князь Уладзімір Манамах. Паход скончыўся няўдачай, і тады ў наступным, 1078 годзе, Манамах сабраў дружыны ўсіх паўднёвых княстваў, паклікаўшы на дапамогу ноўгарадцаў і палавецкую арду. І зноў Полацак выстаяў.
Усяслаў з Манамахам сутыкнецца яшчэ не раз. Той яшчэ нападзе з полаўцамі на Менск і не пакіне ў горадзе «ні чалядзіна, ні скаціны». Будуць і іншыя бітвы, але калі ўсходнеславянскія князі збяруцца ў 1097 годзе на з'езд у Любечы, каб дамовіцца кожнаму трымаць «вотчину сваю», Чарадзей не прыедзе. Ён не меў патрэбы нешта з некім дзяліць: ёсць дзяржава, дзе мірна жывуць хрысціяне і паганцы, ёсць войска, што абароніць княства ад усялякага ворага.
За Ўсяславам Чарадзеем крывіцкая зямля дасягнула вяршыні сваёй магутнасці. Абшарам тагачаснае Полацкае княства было роўнае такім тагачасным эўрапейскім дзяржавам, як герцагства Баварскае ці каралеўства Партугальскае. Апроч сталіцы, дзе жыло блізу 10 тысяч чалавек, яно налічвала шаснаццаць гарадоў: Віцебск, Браслаў, Заслаўе, Усвят, Копысь, Менск, Ворша, Лукомль, Лагойск, Друцак, Галацічаск, Барысаў, Стрэжаў, Одрск, Гарадзец і Крывіч-горад (на месцы сучаснай Вільні). Улада Полацка пашыралася на Ніжняе Падзвінне да самага Балтыйскага або, як яго тады называлі, Варажскага мора. На землях, дзе жылі продкі сучасных латышоў, стаялі гарады Герсіка і Кукенойс, у якіх сядзелі полацкія васалы.
Камусьці, магчыма, здаецца, што ўсё роўна гэта былі задворкі Эўропы. Візантыйскі імператар Аляксей Комнін думаў іначай. Таму, маючы вялікі выбар, і пабраўся шлюбам з Усяслававай дачкою. Сваяцтва полацкай дынастыі Рагвалодавічаў з домам Комнінаў мела далёкія палітычныя і культурныя вынікі.
Зямны шлях Усяслава закончыўся ў 1101 годзе. Значнасць ягонае асобы ў славянскім свеце падкрэслівае надзвычай дакладны запіс летапісца: «Памёр Усяслаў, князь полацкі, месяца красавіка на чатырнаццаты дзень, а дзевятай гадзіне дня, у сераду».
Усяслаў Чарадзей пакінуў на радаводным дрэве полацкіх князёў магутную галіну. Акрамя дачкі, дзякуючы якой у жылах у візантыйскіх імператараў бегла крывіцкая кроў, ён меў шасцёх сыноў: Барыса-Рагвалода, Давыда, Глеба, Рамана, Святаслава-Георгія і Расціслава.
Адной моцнай рукі ў крывічоў ужо не было. Менск, Віцебск, Друцак, Лагойск робяцца сталіцамі ўдзельных княстваў, дзе кіруюць Усяславічы. Але той, хто лічыць драбленне дзяржавы праяваю яе слабасці, памыляецца. Падзел на асобныя княствы быў гістарычнай непазбежнасцю. Першаю на ўсходзе Эўропы на гэты шлях ступіла Полацкая зямля, што сведчыць пра больш высокую прыступку яе гістарычнага поступу.
Уладзімір АРЛОЎ
3 сакавіка 1067. Бітва на Нямізе.
Першая згадка ў летапісе пра Менск
Праехаўшы пераможцам па ноўгарадскіх вуліцах, Усяслаў Чарадзей на пачатку 1067 года вырушыў на Новагародак (цяперашні Наваградак). Гэты горад некалі пабудаваў Яраслаў Мудры, каб завалодаць населеным літвою наваколлем і адтуль пагражаць Полацкаму княству. Палачанаў зноў вяла зорка ўдачы. Яны выбілі з Новагародка кіеўскую дружыну і заявілі пра свае правы на землі Літвы. Другая перамога запар страшэнна ўстрывожыла трох сыноў Яраслава Мудрага на чале з кіеўскім князем Ізяславам. У лютым таго ж года, аб'яднаўшы сілы, яны наважыліся пераняць Чарадзея на шляху дадому.
Яраславічы правільна разлічылі, што вяртацца полацкія дружыны будуць праз Менск - умацаваны горад на паўднёвай мяжы Полацкага княства, і намерыліся апярэдзіць Усяслава. Убачыўшы са сценаў вялікае варожае войска, менчукі пастанавілі ўсё ж бараніцца, бо чакалі, што вось-вось падыдзе дапамога. Як кажа летапіс, яны «затворишася в граде», але адбіцца ад злучаных сіл усіх паўднёвых княстваў не здолелі. Абаронцаў напаткала лютая расправа: усіх мужчын пасеклі, а жанчын і дзяцей узялі «на шчыт», значыцца, у палон.
Усяслаў не мог дазволіць ворагу прарвацца ў глыбіню свае зямлі. 3 сакавіка войскі полацкага князя і Яраславічаў сышліся паблізу спаленага Менска на рацэ Нямізе. Тыдзень пагрозліва стаялі насупроць адно аднаго ў глыбокім снезе, а потым «бисть сеча зла и мнози падешла с обе стороны». Праз «Слова пра паход Ігаравы» пра тую сечу ведаюць ва ўсім свеце. Пераважна з паэтычных радкоў «Слова» і можна сёння ўявіць бітву: адрывістыя загады ваяводаў, смяротныя ўдары дзідаў, звон харалужных мячоў, кіпенне крыві на здратаваным снезе і салодкае забыццё параненых, якіх мароз хутка выпраўляў у невараць. Летапісы дадаюць усяго некалькі слоў, праўда, істотных, - пра тое, што сечу пачаў Усяслаў і што ён «бишася крепко».
Читать дальше