Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Іпацеўскі і Лаўрэнцеўскі летапісы называюць датай стварэння Полацкай епархіі 1105 год, але гэта ніяк не можа адпавядаць сапраўднасці. У крывіцкай сталіцы ўжо паўстагоддзя стаяў Сафійскі сабор, а такі храм не маглі пабудаваць, калі б у Полацку не было свайго епіскапа.

Новая вера прыйшла ў Беларусь непасрэдна з Візантыі. Здарылася гэта яшчэ да афіцыйнага падзелу хрысціянства на заходнюю і ўсходнюю плыні, які адбыўся ў 1054 годзе. Хрысціўшыся паводле грэцкага абраду, продкі не адчувалі варожасці да вернікаў-лацінцаў. Нават у ХІІ стагоддзі тут працягвалі пашырацца жыццяпісы рымскіх святых. «Родам рымлянін» быў адзін з першых беларускіх святых Меркуры Смаленскі. Мы не ведаем на тагачасных беларускіх землях ніякай скіраванай супраць заходняга хрысціянства літаратуры. Гэта яшчэ раз сведчыць пра ўласцівы продкам шляхотны дух талерантнасці, традыцыі якой пазней будуць захоўвацца і развівацца ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Уладзімір АРЛОЎ

Ён застаўся сіратою ў малых гадах. Бацька паспеў пасадзіць хлопчыка на каня, даў патрымацца за меч, паслухаў, як, водзячы пальцам па пергамене, князевіч расчытвае кніжныя радкі. Далей яго выхаваннем займаўся нехта з мудрых полацкіх баяраў. Брачыслаў застаўся апошнім жывым Рагвалодавічам. Палачане бераглі малалетняга князя, як вока, і глядзелі на яго з вялікімі спадзяваннямі.

У Кіеве яшчэ сядзеў ненавідны Ўладзімір. Рагвалодаў забойца мусіў аднавіць Полацкае княства, але забраў у яго волакі на гандлёвых шляхах. Ключы ад іх - Віцебск і Ўсвят - перайшлі пад уладу Ноўгарада, куды плыло цяпер багатае мыта з праезджых купцоў. Полацкія «мужы моцныя» марылі павярнуць гэты залаты ручай да сябе, аб'яднаць крыўскія землі і прырасціць да іх дрыгавіцкія.

Узмужнеўшы і ўвабраўшыся ў сілу, князь спраўдзіў надзеі землякоў. Як тое адбывалася, апавядаюць нам летапісы і «Сага пра Эймунда».

Памёр Уладзімір Чырвонае Сонейка, успыхнулі крывавыя усобіцы. Пераможцам з іх выйшаў князь Яраслаў, празваны Мудрым. Малады полацкі валадар у змаганне за дзедаву спадчыну не лез, рыхтаваўся да іншага. А тут як быццам само неба паспрыяла палачанам: у горад прыйшла з Кіева варажская дружына Эймунда. Яраслаў не заплаціў ёй за службу, і пакрыўджаныя варагі выбралі сабе іншага гаспадара - Брачыслава, што было прызнаннем ягонае сілы.

Эймунд прывёз крывіцкаму князю важную навіну: яго кіеўскі дзядзька рыхтуецца да паходу ў Прыдзвінне. Полацак вырашыў не шкадаваць варагам грошай. Тым болей што Эймундава папярэджанне хутка спраўдзілася: Яраслаў прыслаў ганцоў, патрабуючы памежныя з ягонымі ўладаннямі полацкія гарады. Правадыр варагаў за бяседным сталом сказаў Брачыславу: «Падобна, уладар, што будзе бойка з хіжым ваўком. Саступім цяпер - захоча ўрваць яшчэ болей».

Параіўшыся з баярамі, Брачыслаў Ізяславіч вырашыў не чакаць нападу, а самому ўдарыць на спадчыннае Яраславава ўладанне - Ноўгарад. У 1021 годзе палачане быццам з-пад зямлі выраслі пад магутнымі ноўгарадскімі сценамі і ўзялі горад прыступам. Сярэднявечны польскі гісторык Ян Длугаш піша, што ўслед за сталіцаю Брачыслаў завалодаў усім суседнім княствам. У захопленых гарадах ён паставіў намеснікаў і з багатым палонам вырушыў дадому. Часам даводзіцца чытаць, што такім чынам Полацак адпомсціў за Рагвалода і Рагнеду. Не трэба блытаць помсту з дзяржаўнай палітыкай. Палачане не помсцілі, а імкнуліся далучыць Ноўгарадскую зямлю, каб больш паспяхова змагацца з Кіевам.

На сёмы дзень вяртання з паходу крывіцкае войска ўбачыла перад сабою баявыя харугвы Яраслававай дружыны. Сеча адбылася на рацэ Судоме, і, калі верыць летапісам, разбіты Брачыслаў збег адтуль у родны горад. Аднак дзіўная гэта была перамога, бо кіеўскі князь не толькі не пайшоў ваяваць Полацкую зямлю, а яшчэ і аддаў пляменніку Віцебск і Ўсвят - менавіта тыя гарады, якіх Полацку не хапала для моцных пазіцый на шляху «з варагаў у грэкі». Зноў застаецца шкадаваць, што загінуў Полацкі летапіс: ён мог сказаць пра тую бітву праўду.

«Сага пра Эймунда» падае іншую версію падзей на Судоме. Бітвы нібыта наагул не было. Кіяне з палачанамі стаялі насупроць адзін аднаго сем дзён, і Яраслаў чакаў, пакуль ваяўнічы пляменнік прышле паслоў з паклонам. Брачыслаў рваўся ў бой, аднак хітрамудры Эймунд прапанаваў яму таксама вырашыць спрэчку без крыві: выкрасці Яраслававу жонку, каб міру папрасілі самі кіяне. Варагава задума прыйшлася Брачыславу даспадобы. Эймунд з яшчэ адным супляменнікам зрабілі ў лесе за баявым кіеўскім станам засаду і ўрэшце захапілі княгіню ў палон, што і дапамагло атрымаць Віцебск і Ўсвят.