Міхась Чарняўскі: Правадыр крылатых вершнікаў

Юнак Хадкевіч старанна вывучаў у Калегіуме лацінскую мову, з якой магчыма было даць сабе рады ў кожным каталіцкім краі Эўропы. Атрымаў ён тут таксама веды па матэматыцы, красамоўстве, логіцы, гісторыі Грэцыі i Рыма, а таксама па геаграфіі. Езуітам абыходзіла найперш выхаваць не свядомых грамадзян дзяржавы, a паслядоўных прыхільнікаў касцёла. Таму вучняў не вучылі ні беларушчыне, ні польшчыне, нават цалкам міналася мясцовая гісторыя i заканадаўства Вялікага Княства. З артыкуламі Статута Вялікага Княства Літоўскага ў будучым самастойным жыцці выпускнікі Калегіума (і Акадэміі таксама) павінны былі знаёміцца самастойна.

Захавалася мала сведчанняў пра юнацкія, асабліва віленскія, гады Яна Хадкевіча. Некаторыя падрабязнасці маглі ўзнікнуць пазней у выніку звычайнай вакол людзей такога маштабу міфатворчасці. Таму даследнікі i сёння сумняваюцца, ці сапраўды малады Хадкевіч вітаў у 1579 годзе на цудоўнай лаціне Сцяпана Батуру, які па шляху на вайну з Масквой затрымаўся ў сталіцы. Кароль, выслухаўшы рослага юнака, быццам бы прадказаў яму бліскучую будучыню палкаводца. Але i сапраўды Ян змалку захапляўся вайсковай справай. Спачатку гэта былі дзіцячыя забавы, затым сур'ёзнае авалоданне ратным майстэрствам праз вопыт старэйшых, кніжкі колішніх знакамітых ваяроў. Затым прыйдзе час развіваць i адшліфоўваць вайсковыя веды на практыцы, дзе так бліскуча ў шматлікіх бітвах раскрыўся ягоны талент палкаводца.

Для дзяцей заможнейшых беларускіх сем'яў было абавязковым пасля першапачатковага навучання ў краі зрабіць вандроўку па Заходняй Эўропе, пабываць у тамтэйшых універсітэтах. Па заканчэнні Акадэміі, ужо пасля смерці бацькі, Ян i Аляксандр (найстарэйшы Гаранім на той час не жыў) таксама накіраваліся ў замежжа. Найдаўжэй браты затрымаліся ў Баварыі ў вядомым езуіцкім універсітэце Інгальштадта. Затым мы бачым ix у Італіі — у Падуі, дзе калісьці вучыўся Скарына, i ў Венецыі. Ян трапіў нават на Мальту, дзе мог шмат чаму навучыцца ў мясцовых ваяроў, што ўжо некалькі дзесяцігоддзяў супрацьстаялі войскам магутнай Асманскай імперыі [4] Афіцыйны назоў Турэччыны ад канца XIII стагоддзя да 1922 года, паходзіць ад імя заснавальніка дзяржавы Асмана I. .

За час адсутнасці маладых Хадкевічаў на бацькаўшчыне шмат чаго змянілася. Найперш — памёр славуты Сцяпан Батура. Пайшоў нечакана, рыхтуючыся да чарговага паходу на ўсход, гэтым разам адваёўваць Смаленск. Ім было зроблена шмат: праведзена вайсковая рэформа i разгромлена моц Івана Жахлівага, што больш як на паўстагоддзя змяніла баланс сілаў на беларуска-маскоўскай мяжы на нашу карысць. Значныя набыткі былі i ў Прыбалтыцы. I хоць Швецыі ўдалося адхапіць сабе поўнач Эстоніі, бальшыня земляў колішняга Лівонскага ордэна — Інфлянты падначаліліся Рэчы Паспалітай.

Аднак пасля смерці бяздзетнага Батуры зноў паўстала пытанне: хто зойме вялікакняскі i каралеўскі пасады? Распачалося вострае спаборніцтва паміж прыхільнікамі імператарскага роду Габсбургаў i шведскага каралевіча Жыгімонта Вазы, які па маці паходзіў з Ягайлавічаў. Невядома, як бы склалася наша далейшая гісторыя пры Габсбургах (пэўна б, узмацнілася германізацыя, асабліва польскіх земляў). Выбар жа заморскага кандыдата ў будучым кіне краіну ў пекла спусташальных войнаў са Швецыяй, украінскім казацтвам, Маскоўшчынай, Турэччынай.

Выхаваны пры шведскім каралеўскім двары, Жыгімонт ніколі не пакідаў намеру вярнуцца ў Стакгольм на бацькаў пасад. У гэтым сэнсе на Рэч Паспалітую ён глядзеў як на сілу, якая магла дапамагчы яму здзейсніць такі намер. Заняты каталік, ён у процівагу сваім папярэднікам Ягайлавічам, ды нават i таму ж Батуру, быў нецярпімы да іншаверцаў. Гэта небяспечна абвастрыла сітуацыю ў шматканфесійнай дзяржаве, пасеяла нязгоду з пратэстантамі, якія займалі прыкметнае становішча ў палітычным жыцці Рэчы Паспалітай, са шматлікім праваслаўным насельніцтвам, асабліва на Украіне.

Час быў i Яну Хадкевічу, які ў 1590 годзе вярнуўся ў Беларусь, далучыцца да актыўнага жыцця ў краі. Але адбылося гэта не адразу. Малады Хадкевіч доўга адсутнічаў, быў нежанаты, на ім нібы ляжала пляма бацькавых няўдач у Прыбалтыцы. Усё гэта замінала добраму старту.

Найперш трэба было ўладкаваць сямейныя справы. Адбылася дзяльба бацькавай спадчыны з братам Аляксандрам. Яну дасталіся землі з Быхавам, Ляхавічамі, Свіслачам i Гнезнам на Ваўкавышчыне, значныя ўладанні ў Жамойці.

Цяпер можна было падумаць i пра сваё гняздо. Трыццацідвухгадовы кавалер прапанаваў руку i сэрца знатнай i багатай маладзіцы Соф'і — удаве князя Сымона Алелькавіча Слуцкага. Соф'я на доўгія гады стала каханай, шчырай i клапатлівай жонкай, якая як магла дапамагала мужу, падмяняла яго ў гаспадарчых справах пры частых i доўгіх адлучках, нярэдка дзяліла з сваім Янам нягоды вайсковага жыцця. Хадкевіч аддзячваў узаемнасцю. "Наймілейшая Зосечка, адзіная, каханая душа..." — звяртаўся ён да яе ў шматлікіх лістах.