Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

Наведвальніка гістарычнага музея заўсёды ўражвае форма гаршкоў з новага каменнага веку — яны вастрадонныя! Як жа такі гаршчок можна было на стол або ў печ паставіць, каб ён не перакуліўся? Справа ў тым, што тады ні сталоў, ні печаў у нашым разуменні не было. Ежу рыхтавалі проста на вогнішчах або на агнішчах, складзеных з камянёў. Вось тут якраз i падыходзіла пасудзіна з вострым дном, яе не ставілі, a ўторквалі між вугалёў або камення, i як бы дровы ні падгаралі, яна не кулялася. Вострае дно сведчыць яшчэ i пра тое, што ўладальнікі гаршкоў часта перасяляліся з месца на месца, г. зн. ім даводзілася гатаваць страву, як кажуць, у палявых умовах, на звычайных вогнішчах. Успомніце, што i сёння катлы для турыстаў робяць не з плоскім, а з круглым дном. Між іншым, i ў неаліце ў некаторых народаў часамі прымяняліся кругладонныя пасудзіны.

У познім неаліце i ў раннім бронзавым веку, г. зн. з канца III — пачатку II тысячагоддзя да н. э., на тэрыторыі Беларусі амаль выключна запанавала пласкадонная форма гаршкоў. Гэта тлумачыцца паўсюдным распаўсюджаннем сталай аседласці, калі жытлы будаваліся абавязкова з печкамі, прымітыўнымі сталамі i рознымі паліцамі, на якіх мог стаяць толькі пласкадонны посуд.

Калектыўная працоўная дзейнасць развівала чалавека фізічна і, што найбольш важна, духоўна. Дзякуючы ёй ён пазнаваў навакольны свет, знаёміўся з уласцівасцямі рэчаў i з'яў, з якімі сутыкаўся ў штодзённасці. Яшчэ ў першабытны час нарадзіліся пачаткі батанікі, заалогіі, астраноміі, геалогіі, медыцыны, арыфметыкі. Людзі ўмелі адрозніваць расліны атрутныя ад ядомых, ведалі расліны лекавыя, навучыліся пазнаваць біялагічнае развіццё дзікіх жывёл. Разбіраючы ўпаляваную дзічыну, чалавек пазнаёміўся з яе анатоміяй. Нашы продкі не толькі адшуквалі вохру, гліну, крэмень, але i пачыналі даследаваць мінеральныя багацці зямлі. Жывучы ў асноўным з палявання i рыбацтва, яны павінны былі ведаць навакольныя лясы, балоты i вадаёмы. З вялікай цікавасцю глядзеў чалавек на дзённае i начное неба. Так у выніку вельмі доўгіх назіранняў у яго склаліся пэўныя пазнанні пра нябесныя свяцілы. Археалагічныя i этнаграфічныя даныя сведчаць, што першабытныя людзі маглі лячыць i некаторыя хваробы — прастуды, пераломы, раны; спрабаваді накладваць швы, павязкі, прыбягалі да гіпнозу.

У калектыўнай працы развівалася мысленне, мова, зараджалася мастацтва.

Куды б мы ні трапілі — ці то ў афрыканскую саванну, джунглі Амерыкі, ці то на астравы Ціхага акіяна, або ў паўпустыні Аўстраліі—усюды, дзе яшчэ існуюць першабытныя народы, можна сустрэць у тубыльцаў каралі з зубоў дзікіх жывёл. Такія каралі — не толькі аздоба, ёй надаецца i магічнае значэнне. Лічыцца, што воін або паляўнічы, на шыі якога красуюцца іклы тыгра, будзе спрытны i дужы, як гэты звер; аздоба ж з лісіных зубоў павінна прыбавіць ix гаспадару хітрасці. Карацей кажучы, прыпісваючы каралям звышнатуральную чароўную сілу, чалавек хацеў, каб i ў яго былі некаторыя спецыфічныя рысы той ці іншай жывёліны.

Пра гэта могуць добра пасведчыць рэчы з старажытных паселішчаў Крывінскага тарфяніку. Тут знойдзена шмат зубоў мядзведзя, лася, ваўка, сабакі з прасвідраванымі ў прыкаранёвай частцы акуратнымі адтулінамі, праз якія працягваліся ніткі. На паасобных зубах замест адтулін маюцца нарэзкі. Магчыма, гэта знаходкі больш старажытнага часу, калі людзі яшчэ не валодалі ўмельствам свідравання.

Каралі з мядзведжых іклаў сустракаюцца даволі часта, але найбольш ахвотна для гэтай мэты выкарыстоўваліся разцовыя зубы ласёў. Дзіўна, ці не праўда? Бо ласі не выдзяляюцца ні асаблівай кемлівасцю, ні смеласцю. Але ўсё робіцца больш зразумелым, калі ўлічыць, што менавіта лось найчасцей рабіўся здабычай паляўнічага i мясам яго жыхары старажытных паселішчаў не аднойчы ратаваліся ад голаду. Вось чаму каралі з ласіных зубоў, на думку нашага продка, павінны былі даць чалавеку ўладу над гэтай жывёлінай i дапамагчы забяспечыць супляменнікаў ежай.

Каралі-амулеты рабіліся i з зубоў забітых ворагаў. Гэта як бы забяспечвала пераход сілы пераможанага да пераможцы.

Амулетамі часам былі i цэлыя сківіцы бабра, якія таксама прасвідроўваліся i насіліся на шыі. Для разнастайнасці да караляў падвешваліся розныя касцяныя трубачKi — пранізкі, ракавінкі, прасвідраваныя плоскія костачкі або каменьчыкі.

Шмат радасці бывае ў археолага, калі пры расчыстцы культурнага пласта яму трапляюцца вырабы з бурштыну, падобныя на сонечныя кропелькі. Мабыць, яшчэ больш радаваліся i ганарыліся імі ix даўнія ўладальнікі — жыхары неалітычных паселішчаў сучаснага беларускага Паазер'я.