Паўла Урбан - У сьвятле гістарычных фактаў

Вось жа сярод такой пустыні, што зрабілі тут цяперашнія гаспадары, цяжка сказаць, напрыклад, якое было іканапіснае мастацтва ў Вялікім Княстве Літоўскім і чым яно розьнілася ад «іконаў маскоўскай работы». Сваім часам гэтым пытаньнем займаліся акадэмік Ластоўскі й мастацтвазнаўца Шчакаціхін, але за гэта яны й былі зьнішчаныя. Як ведама, у Кракаве захаваліся вартасныя з мастацкага гледзішча іканапісныя фрэскі, маляваныя беларускімі майстрамі за Ягайлам і Казімірам. Але й яны не дасьледваныя і ня выдадзеныя ў рэпрадукцыях.

У сваёй кроніцы Стрыйкоўскі пісаў, што ў адной старой драўлянай царкве Віцебску ў 1573 годзе ён сам аглядаў партрэт на ўвесь рост Альгерда і ягонае жонкі Ўльляны. Партрэт Альгердавага сына Лінгвена-Сямёна з жонкай Сонькай яшчэ ў канцы ХІХ стагодзьдзя захоўваўся ў Ануфрыеўскім манастыры каля Амсьціслава, а партрэты слуцкага князя Сямёна Аляксандравіча й ягонае жонкі Анастасі калісьці віселі ў Траецкай царкве ў Слуцку. У згаданай калекцыі Радзівілаў быў таксама партрэт апошняга зь цьверскіх князёў - князя Міхала Барысавіча, што ў 1485 годзе змушаны быў асесьці ў Вялікім Княстве Літоўскім. Дарэчы, пра партрэты ды іншыя жанры малярства шмат згадваецца ў гэтак званых спадчыных актах, а партрэтаў вялікіх князёў, князёў Радзівілаў, Сапегаў ды іншых шмат захавалася. Гэта значыць, што ў нашай краіне ня толькі йснавала іканапіснае мастацтва, але тут быў разьвіты, прыкладам, партрэтны жанр, які сваім парадкам сябраваў з тымі ж іконамі ў цэрквах. Наагул жа некаторыя цэрквы й касьцёлы захавалі фрэскавыя росьпісы з простага сьвецкага жыцьця.

Як вынікае, пры ацэнцы культурных здабыткаў і выяўленьні тых ці іншых ўплываў ніяк не выпадае абмяжоўвацца толькі іконамі. Дарэчы, у часе вайны 1654-1667 гадоў у Маскву з Вялікага Княства вывозіліся майстры-«иконописцы», якія, магчыма, цаніліся больш, чым «іконы маскоўскае работы», што тым ці іншым шляхам траплялі ў Княства. А чым славяцца Васкрасенскі манастыр на рацэ Істры, царскі Каломенскі палац, іканастас Смаленскага сабору маскоўскага Новадзявочага манастыра дый іншыя, аздобленыя беларускімі майстрамі, тады ж вывезенымі ў Маскву?

Да нейкіх культурных пазычаньняў ці ўплываў нельга аднесьці і вываз з Маскоўшчыны ў Вялікае Княства «рукапісных кнігаў». Асабліва ў другой палове ХV стагодзьдзя рукапісныя кнігі таксама вывозіліся з Княства ў Маскоўшчыну, у сувязі з чым тут тады й пачала пашырацца «ересь жидовствующих». Пасьля ўпадку Канстантынопаля й заняцьця туркамі Балканаў адсюль прыехала ў Маскву шмат манахаў, якія й прывезьлі з сабою вялікую колькасьць рукапісных царкоўных і сьвецкіх кнігаў. Гэта, як ведама, спрычынілася да таго, што тагачасная расейская літаратурная мова перажыла гэтак званы «другі паўднёваславянскі ўплыў», г.зн. пазычыла шмат элемэнтаў з баўгарскае мовы. Такіх рукапісных кнігаў шмат прывёз з сабой і Максім Грэк, які спецыяльна быў запрошаны ў Маскву, каб тут выправіць тэксты царкоўна-літургічнае літаратуры. Гэтым наплывам у Маскоўшчыну рукапісных кнігаў мог і тлумачыцца вываз адсюль у Вялікае Княства тых ці іншых неабходных рукапісаў, што аднак нічога супольнага ня мела з «культурнымі запазычаньнямі».

Нядаўна выдадзеныя ў БССР зборнік «450 год беларускага кнігадрукавання» й двутомавая «Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры» істотна дапоўнілі нашыя ўяўленьні пра культурны працэс эпохі Вялікага Княства Літоўскага. Але гэта толькі пачатак вывучэньня нашае культурнае спадчыны, бо ў гэтай галіне зроблена яшчэ занадта мала. Не дасьледваная нават тая багатая кніжная прадукцыя, што выпускалася шмат якімі друкарнямі на тэрыторыі Беларусі; не напісаная сэрыя навуковых біяграфіяў хоць бы найвыдатнейшых нашых гуманістаў і асьветнікаў; некранутым дзірваном ляжаць малярства, архітэктура і г.д. З гэтага гледзішча запраўды навінкай ёсьць зьяўленьне манаграфіі С.Падокшына пра рэфармацыйныя рухі ў Вялікім Княстве, што выйшла ў Менску ў 1970 годзе[132]. Да нас яна яшчэ не дайшла, але думаецца, што гэтае дасьледваньне шмат у чым дапоўніць і выправіць працы на гэтую тэму польскіх ды іншых гісторыкаў[133].

Абэцэдарскі схіляе галаву перад нашымі гуманістымі й асьветнікамі - Ф.Скарынам, С.Будным, В.Цяпінскім, С. і Л.Зізанямі (Кукалямі), М.Сматрыцкім, хоць, праўда, крыху далей у сваёй брашуры ён падкрэсьлівае, быццам іхная дзейнасьць кіравалася супраць «заходняга ўплыву, звязанага з каталіцкай агрэсіяй». Нібы канстатуючы гэтакі факт, Абэцэдарскі нават не пацікавіўся, чаму, прыкладам, Ф.Скарына - гэты «барацьбіт супраць заходняга ўплыву і каталіцкае агрэсіі» - не перабраўся ў гэтак званую «праваслаўна-артадаксальную» Маскоўшчыну, але выехаў у каталіцкую Чэхію ды стаў там садоўнікам-батанікам «рэакцыянера» Фэрдынанда І. Вынікае, што Скарына безь якое-колечы дапамогі Абэцэдарскіх сам мог адрозьніць зерне гуманізму й навукі як ад тае каталіцкае агрэсіі, гэтак і ад праваслаўна-артадаксальнага абскурантызму. Дарэчы, за свой «Катэхізіс» Сьцяпан Зізані нават у Вялікім Княстве быў адлучаны ад праваслаўнае царквы, а такі ж «Катэхізіс» Лаўрэна Зізаняга быў прызнаны «еретическим» у Маскве. Што ж да Сматрыцкага - гэтага выдатнага палеміста супраць царкоўнае вуніі й вуніятаў, - дык пад канец свайго жыцьця і ён адыйшоў ад праваслаўя ды быў нават Полацкім вуніяцкім біскупам.