Паўла Урбан - У сьвятле гістарычных фактаў

Абэцэдарскі піша ў сваёй брашуры, быццам пра пэрыяд гісторыі Беларусі 1667-1795 гадоў, «калі ў выніку вызначальнага ўплыву каталіцкага Захаду паўстала рэальная пагроза знішчэння самой беларускай народнасці, буржуазна-нацыяналістычныя фальсіфікатары маўчаць, як вады ў рот набраўшы» (б.96). Гэта проста няпраўда, хоць і даводзіцца пацьвердзіць, што пэрыяд гэты мала распрацаваны. І сама савецкая гістарыяграфія згадвае пра яго бегла й павярхоўна, з націскам, зразумела, на найбольш адмоўныя фактары. Што ж да гэтых «буржуазна-нацыяналістычных фальсіфікатараў», дык яны не «маўчаць» пра тое, што гэты пэрыяд быў сапраўды пэрыядам «каталіцкае рэакцыі», узмоцненае палянізацыі нашага краю, пэрыядам агульнага заняпаду. Разам з гэтым яны заўважаюць і той факт, што гэты агульны заняпад быў спрычынены ня толькі гэтым «вызначальным уплывам каталіцкага Захаду». Што значылі для Беларусі спусташальна-рабаўніцкія войны 1654-1667 гадоў ды пачатку ХVІІІ стагодзьдзя, сталая агрэсія Маскоўшчыны-Расеі супраць Рэчы Паспалітай, тая яе палітыка, што ўсяляк імкнулася выклікаць і падтрымаць заняпад Рэчы Паспалітай, каб пасьля разарваць яе на «рускі», «прускі» й «аўстрыйскі» кавалкі? Як прафесійны гісторык, прафэсар Абэцэдарскі мусіў бы ўлічваць усе гэтыя неспрыяльныя і зьнішчальныя для нас фактары, якія, зразумела, садзейнічалі каталіцкай рэакцыі й працэсу палянізацыі нашага народу.

Цяжка таксама пагадзіцца з думкай Абэцэдарскага, што далейшае знаходжаньне Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай пад «вызначальным уплывам каталіцкага Захаду» было раўназначнае нацыянальнай сьмерці беларускага народу. У гэткім стане, прыкладам, шмат стагодзьдзяў знаходзілася Чэхаславаччына, пасьля яшчэ ў горшым стане апынулася й сама Польшча. Народы гэтыя, аднак, не загінулі. Не загінуў бы й беларускі народ, тым больш у эпоху, калі пачалі нарастаць нацыянальна-вызвольныя рухі, разьвівацца нацыянальна-культурнае адраджэньне. Далейшае йснаваньне Рэчы Паспалітай без умяшаньня ў яе нутраныя справы Расеі прывяло б у гэтай краіне да сацыяльных рэформаў, эканамічнага ўздыму, культурнага перараджэньня, а гэта значыць - і да дэмакратычных рэформаў, да разьвязаньня тым ці іншым парадкам нацыянальнага пытаньня. Трэба, нарэшце, адкінуць самаўпэўненасьць Абэцэдарскага ды іншых савецкіх тэарэтыкаў, быццам толькі Расея магла прыносіць народам «нацыянальную свабоду», быццам толькі яна магла выпрацаваць і цяпер мае гэтак званы рэцэпт «разрешения национального вопроса». Поўнае падпарадкаваньне Маскве, бесхрыбетнае поўзаньне перад яе нагамі, чаго ад кажнае нацыі дамагаецца Масква, - гэта далёка ад разьвязаньня нацыянальнага пытаньня ці палагоджаньня нацыянальных дачыненьняў. А што каштавалі й каштуюць нерасейскім народам ейная русыфікатарская палітыка, розныя забароны й паліцэйскія рэпрэсіі, чым асабліва славіцца гісторыя гэтак званага Савецкага Саюзу?! Сталыя рэпрэсіі супраць «нацыяналізму» нерасейскіх народаў, і ня толькі ў дзялянцы палітычнай, але і ў галіне мовы, культуры і гісторыі, пры захаваньні й разьдзіманьні расейскага вялікадзяржаўнага шавінізму - гэта не пазытыўнае разьвязаньне нацыянальнае праблемы, а хутчэй палітыка нацыянальнага генацыду.

Немагчыма пагадзіцца з Абэцэдарскім і наконт таго, як ён цьвердзіць, спасылаючыся на Ў.Пічэту, што «Той жа самы час, калі ў Беларусі лютавала каталіцкая рэакцыя, а беларуская культура прыйшла да заняпаду, на Ўкраіне, дзякуючы ўз'яднанню яе з Расіяй і ўзмацненню руска-украінскіх сувязей, быў часам росквіту творчых сіл народа і ўздыму яго культуры», што, нарэшце, «...толькі ўз'яднанне з Расіяй у 1772-1795 гг. вывела беларускі народ на прагрэсіўны шлях эканамічнага і культурнага развіцця» (б.96-97).

Мы ўжо згадвалі, як быў разбураны наш край і колькі загінула беларускага жыхарства ў выніку вайны 1654-1667 гг. ды Паўночнае вайны пачатку ХVІІІ стагодзьдзя. Гэныя сумныя для нас факты, асабліва заняпад тады ж разбураных і абязьлюдненых гарадоў - гэтых цэнтраў культуры, не маглі, зразумела, ня спрычыніцца як да заняпаду беларускае культуры, гэтак і да заняпаду палітычнае сілы народу наагул ды тым сама да аслабленьня ягонага супраціву «каталіцкае рэакцыі» й працэсу палянізацыі. Украіна тады не перажыла падобнае катастрофы, хоць, ведама, і ёй даводзілася нялёгка. З гэтае прычыны ейнае культурнае разьвіцьцё магло йсьці далей у нейкай ступені нармальна. Ды гэты культурны «ўздым» на Ўкраіне, пра які гаворыць Абэцэдарскі, не абмяжоўваўся толькі той часткай, што тады адыйшла да Расеі.