Паўла Урбан - У сьвятле гістарычных фактаў

«Не случайно, что проникновение в Россию иностранной культуры шло именно через Белоруссию и Украину..., в которых приобщение к западной культуре шло значительно более быстрыми темпами, чем в центральных областях России. В Киеве, как известно, Академия была создана на несколько десятков лет ранее, чем в Москве, и из числа воспитанников этой Академии вышло немало будущих деятелей в области просвещения в России. Следует также указать, что книги, изданные на Украине и в Белоруссии, несмотря на то что они подвергались гонениям в Московской Руси, получили большое распространение в различных кругах руского общества. Книги эти пользовались спросом и расходились на Руси не только в подлинниках, но и в многочисленных списках и переводах.»[130]

Гэтак канстатуе С.П.Лупаў у сувязі з разглядам дзейнасьці «самой крупной фигуры» ў гісторыі культуры Маскоўшчыны Сымона Полацкага. Не палохаючыся «заходнеэўрапейскіх культурных уплываў», яшчэ больш пераканаўча пра тагачасную беларускую культуру і яе ўплыў на культурнае разьвіцьцё ў Маскоўшчыне пісаў І.Н.Галянішчаў-Кутузаў у сваёй працы «Итальянское Возрождение и славянские литературы ХV-ХVІ веков» (Масква, 1963). Як вынікае, усё ж была беларуская культура, уплыў якой быў «вырашальным» для самой «рускай культуры», а не наадварот.

Безумоўна, Абэцэдарскаму даволі лёгка даводзіць, паклікаючыся, прыкладам, на іконы «маскоўскай работы». Пра гэныя іконы напісаныя тысячы дасьледваньняў і выдадзеныя раскошныя рэпрадукцыі, а самі яны «зь любасьцяй» захоўваюцца ў шмат якіх галерэях і чысьценькіх турыстычных царкоўках ды «ныне действующих» саборах. Разгорнем, прыкладам, такія выданьні, як шматтамовыя «История русского искусства», «Искусство» паасобных расейскіх гарадоў і сабораў, «Третьяковская галерея» й да т.п., і мы неўзабаве апынемся пад уплывам гэтых довадаў ды з сумам сьцьвердзім: якія мы, беларусы, бедныя. Бо што ж ад згаданай тут савецкай «атэістычнай» практыкі сяньня засталося ў Беларусі?! Дарэмна мы будзем шукаць падобныя шыкоўныя выданьні пра «искусство» Беларусі ці цешыць сябе думкай наведваньня раскошных мастацтвам галерэяў. Гэтага ў нас проста няма. Абэцэдарскі мае магчымасьць зазірнуць у музэі БССР, цэрквы, касьцёлы і саборы на тэрыторыі Беларусі. Тут ён таксама знойдзе тое ж нічога. Бо гэтыя музэі пустыя ці, праўдзівей, захоўваюць толькі плякатныя малюнкі зь гісторыі «Великой Октябрьской революции» й «Великой Отечественной войны», або партрэты «великих русских полководцев». Дарэчы, яны й названыя імёнамі Суворава, Кутузава й г.д. Бо «дбалая рука» актывістаў ад мастацтва, а таксама калгасных, каапэратыўных ды іншых складоў ці розных майстроўняў зьнішчыла ўсё тое, што захоўвалася ў цэрквах, касьцёлах і саборах, дый ад самых іх засталіся толькі шкілеты будынкаў. Калі ж Абэцэдарскі не жадае прайсьціся па гэтых руінах, дык яму варта было б зазірнуць у часапісы «Неман», «Полымя», «Маладосьць», у газэту «Літаратура й мастацтва», у якіх часта зьмяшчаюцца адпаведныя нарысы, карэспандэнцыі, пратэсты.

Як ведама, мастацкія каштоўнасьці нашае слаўнае Вільні перададзеныя сяньняшняй Летуве, і сталіся скарбам летувісаў. Да 1939 году ў Нясьвіжы захоўвалася багатая прыватная мастацкая галярэя князёў Радзівілаў. Спачатку яна трапіла ў Менск, тады пасьля вайны найбольшая частка ейных каштоўнасьцяў была перададзеная Польшчы. Частка недзе загінула, а рэшта трапіла не ў музэі Менску, але ў «дзяржаўныя» сховішчы. У розныя часы гінулі ці вывозіліся ў Маскву, Пецярбург ды Варшаву мастацкія каштоўнасьці іншых прыватных і непрыватных калекцыяў.

Савецкія аўтары, зразумела, са смакам згадваюць, як калісьці мастацкія й кніжныя каштоўнасьці спальваліся інквізытарамі. Аднак жа на такія факты багатая й савецкая рэчаіснасьць у Беларусі, пра што сьведчыць згаданае тут руйнаваньне цэркваў, касьцёлаў і сабораў зь іхнымі мастацкімі ды архітэктурнымі каштоўнасьцямі. Прыкладам, у нарысе «Дарога ў сто год»[131] Кастусь Цьвірка паведамляе пра «нядаўнае зьнясеньне» вуніяцкае царквы ў вёсцы Жукаў Барок. У царкве захоўвалася, як піша ён, «шмат кнігаў, у тым ліку старажытных, а таксама рукапісных». Усе яны былі перавезеныя ў Стоўбцы й... тут ім знайшлося месца толькі ў гарадзкой «качагарцы». Кнігі гэтыя, якіх «было можа дзьвесьце, цэлая гара... і друкаваныя, і так, ад рукі пісаныя, якім было мо па тысячы гадоў - тоўстыя, счарнелыя», як паведаміў Цьвірку адзін з качагараў, усе спалілі. Вандраваньнем кнігаў з гэтае царквы ў стаўбцоўскую качагарку кіраваў Стаўбцоўскі раённы выканаўчы камітэт саветаў. Як згадвае Кастусь Цьвірка, у гаражы гэтага камітэту захоўваюцца яшчэ кнігі, перавезеныя сюды зь Вялікасульскай царквы, але паведаміць пра іх у Менск «дасюль тут яшчэ не сабраліся». Ці ж гэта не вымоўны прыклад дзейнасьці сучасных інквізытараў?! А гэты ж прыклад не адзіны, а адзін з тысячаў тых, што здараліся й здараюцца ў БССР. Вось чаму, як сьцьвярджалі ў падобных нарысах А.Мальдзіс, С.Александровіч дый іншыя, сяньня немагчыма адшукаць, прыкладам, багатае кніжнае калекцыі, што калісьці захоўвалася ў Слуцку.