Іван Саверчанка - 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі

Акрамя таго, беларусы заклалі асновы расейскага тэатра. Яны былі акторамі тэатральнай трупы пры двары Аляксея Міхайлавіча. Нават касцюмы для тэатра рыхтавалі ў асноўным беларускія краўцы і шаўцы. Вельмі шмат беларусаў было і сярод царкоўных спевакоў ды вайсковых музыкаў; яны зрабілі моцны ўплыў на развіццё расейскага музычнага мастацтва.

Беларусы карысталіся і карыстаюцца двума альфабэтамі — кірыліцай ды лацінкай. Акрамя таго, беларускія татары, што жывуць на гэтай зямлі ўжо 600 гадоў, свае кнігі пісалі па-беларуску арабскімі літарамі.

Асабліва вялікі ўклад зрабілі беларусы ў развіццё кірыліцы. Гэтую азбуку, створаную ў 863 годзе хрысціянскімі прапаведнікамі Кірылам і Мяфодам для тагачаснай мовы паўднёвых славянаў, удасканалілі і спрасцілі беларускія перапісчыкі. Яны адкінулі лішнія і стварылі новыя літары, якіх не было ў пачатковай кірыліцы: э, й, а таксама адмысловую літару ґ (ґанак, мазґі).

Францішак Скарына стварыў прыгожы друкарскі шрыфт, а канчаткова наблізіў формы літараў да сучасных Галляш Капіевіч(родам з Амсціслава), выпускнік Слуцкае гімназіі, кнігавыдавец і перакладнік. У 1700 годзе ў Амстэрдаме ён заснаваў друкарню і стварыў акругленыя, падобныя да лацінскіх, літары кірыліцы для тытульных аркушаў кніг. Шрыфты Капіевіча ўпадабаў расейскі цар Пётр І, які тады быў у Нідэрляндах, і замовіў майстру літары для кніг.

Новы шрыфт на аснове Капіевічавых літараў Пётр І зацвердзіў у 1708 годзе. Так адбылася рэформа расейскай азбукі — увядзенне грамадзянскіх, г. зн. нецаркоўных, літараў. Новыя літары яшчэ доўга звалі «амстердамские литеры» ці «белорусская азбука». Менавіта гэтымі літарамі цяпер карыстаюцца беларусы, расейцы, украінцы, македонцы, баўгары, сэрбы ды іншыя народы, што ўжываюць кірыліцу. Мовазнавец Ян Станкевіч назваў гэты шрыфт капіеўкаю.

Сільвестар Косаў (канец ХVІ ст. — 1657) — беларускі праваслаўны мітрапаліт, выдатны пісьменнік і таленавіты педагог-рэфарматар. Нарадзіўся ён у маёнтку Жаробычы, што знаходзіўся на паўночны захад ад Віцебска (у 1939 годзе гэтае паселішча зліквідаванае). Ужо змалку падлетак выявіў рэдкую здольнасць да навукі, што адзначылі настаўнікі Віленскай брацкай школы, якія й параілі яму далей працягваць навучанне. Вышэйшую адукацыю ў галіне філасофіі, рыторыкі і граматыкі С.Косаў атрымаў у каталіцкіх школах — Люблінскай езуіцкай калегіі ды Замасцянскай акадэміі, дзе на той час выкарыстоўваліся сама прагрэсіўныя формы і методыкі навучання.

Па вяртанні на радзіму С.Косаў пачаў педагагічную дзейнасць выкладчыкам філасофіі ў Вільні, а затым у Альбове і Кіеве. У 1633 годзе С.Косаў заняў пасаду архімандрыта Кіева-Пячорскай лаўры, у 1635 годзе ўзначаліў Магілеўскую, Аршанскую і Амсціслаўскую кафедры, нарэшце, у 1647 годзе стаў мітрапалітам Праваслаўнай царквы Вялікага Княства і Польшчы.

У беларускай гісторыі С.Косаву належыць асаблівае месца. Ужо на пачатку 30-х гадоў ХVІІ стагоддзя ён выступіў ініцыятарам рэфармавання традыцыйнай праваслаўнай сістэмы адукацыі. У школах пачала паступова ўводзіцца заходнеэўрапейская сістэма выкладання дысцыплін, абавязковым стаў цыкл сямі «свабодных мастацтваў» — граматыкі, рыторыкі, дыялектыкі, арытметыкі, геаметрыі, музыкі і астраноміі, паглыблена вывучаліся лацінская і грэцкая мовы.

С.Косаў меў рэдкі талент пісьменніка-палеміста. У сваіх творах ён бараніў асветніцкую дзейнасць настаўнікаў-наватараў, заглыбляўся ў гісторыю, раскрываючы характар шматвяковых дачыненняў паміж усходнеславянскімі мітрапалітамі і канстанцінопальскімі патрыярхамі, развязваў заблытанае пытанне пра час хрышчэння беларускіх і ўсіх славянскіх земляў. Быў ён і выдатным багасловам: адным з першых найбольш поўна і ўсебакова паказаў адрозненні дагматычнага вучэння Ўсходняй царквы ад рэлігійных дактрын арыянаў, кальвіністаў і лютаранаў, распрацаваў нормы хрысціянскай маралі і этыкі датычна ўмоваў грамадскага жыцця ХVІІ стагоддзя.

Як найвышэйшы духоўны пастыр С.Косаў зрабіў вельмі шмат для асветы беларускага народа, развіцця пісьменства і кнігадруку. Пад яго апекай і пільным наглядам дзейнічалі навучальныя ўстановы, працавалі манастырскія скрыпторыумы і друкарні. Мітрапаліт спрыяў падрыхтоўцы шэрагу куцеінскіх кнігадрукаў (Трыфалагіён, 1647; Дыёптра, 1651, 1654; Псалтыр, 1650; Новы Запавет з Псалтыром, 1652; Буквар, 1653; Лексікон, 1653), выданняў Магілеўскай друкарні (Буквар, 1648 і 1649), а таксама Віленскай брацкай друкарні (Малітоўнік, 1652; Буквар, 1652).