Іван Саверчанка - 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі

Спешаныя вершнікі, многія з якіх нават не бачылі зблізку мора, адважна рушылі на бітву. Уначы, знянацку наблізіўшыся да шведаў у вусці ракі Салацы, яны накіравалі ў іхны бок некалькі падпаленых брандэраў (суднаў, нагружаных выбуховымі і палкімі рэчывамі), ад якіх загарэліся і пачалі тануць два варожыя караблі. Пры святле пажару па шведскай эскадры быў адкрыты моцны агонь з гарматаў. Не вытрымаўшы імклівага націску нашых ваяроў, астатнія караблі шведаў мусілі шукаць ратунку ў адкрытым моры. Шлях на Рыгу быў свабодны.

На гэтым, аднак, не скончыліся перамогі ў тым трыумфальным паходзе. На подступах да Рыгі гусарская конніца Яна Хадкевіча хітрым манеўрам завабіла шведскае войска за Дзвіну і высекла яго, як тады казалі, «у пень». Рэшта праціўніка паспешліва адступіла на поўнач, не жадаючы больш выпрабоўваць на сабе моц беларускай зброі.

Вядомы пісьменнік Ю.Нямцэвіч пісаў пра бітву пад Салісам: «Толькі генію ўласціва знаходзіць магчымасці, якіх звычайны розум не заўважае, толькі ён можа хутка асэнсоўваць іх і неадкладна выкарыстоўваць».

Лісоўчыкі (лесаўчыкі) — гэта найменне лёгкай беларускай кавалерыі, якая існавала ў першай палове ХVІІ стагоддзя. Узнікненне і найбольшая слава гэтага адмысловага вайсковага фармавання звязаныя з імем Аляксандра Язэпа Лісоўскага — таленавітага военачальніка, беларускага шляхціча з Віленшчыны. Менавіта ён стварыў датуль невядомыя ва Ўсходняй Эўропе аддзелы з адметнай тактыкай і арганізацыяй.

Узброеныя шаблямі, лукамі і дзідамі, а часам і лёгкай агнястрэльнай зброяй, лісоўчыкі вызначаліся выключнай мабільнасцю, здольнасцю рабіць імклівыя рэйды на сотні кіламетраў. Гэтаму спрыяла і адсутнасць абоза, — вершнікі жывіліся тым, што здабывалі самі. Іх вылучала ўменне правесці шырокую разведку, нанесці нечаканы ўдар, адступіць з найменшымі стратамі ў безнадзейнай сітуацыі. Усё гэта дазваляла ім неаднойчы разбіваць намнога перасяжныя сілы праціўніка і нават штурмаваць гарады.

Бліскучая вайсковая кар'ера А.Лісоўскага пачалася з канца 1607 года, пад час грамадзянскай вайны ў Маскоўскай дзяржаве і авантуры Дзмітрыя ІІ (Самазванца). Блізу трох гадоў ён са сваімі вершнікамі, якіх часам налічвалася да некалькі тысяч, змагаўся ў Масковіі, робячы глыбокія рэйды па тылах праціўніка. Сярод найбольшых поспехаў былі захопы Каломны, Галіча, Солі Вычагодскай, выпады пад Яраслаўль, Кастраму, Кінешму, паходы на Разаншчыну, Пскоўшчыну і Ноўгарадчыну, у Суздальскую і Ўладзімірскую землі.

Выдатныя вайсковыя поспехі прынеслі эўрапейскую славу А.Лісоўскаму і яго ваярам. Улетку 1615 года, каб адцягнуць маскоўскія сілы ад слаба ўмацаванага Смаленска, найвышэйшы гетман Ян Кароль Хадкевіч зноў паслаў лісоўчыкаў углыб Масковіі. А.Лісоўскі рушыў на Севершчыну, дзе захапіў Карачаў і разграміў пад Арлом войска князя Хаванскага. Робячы імклівыя і нечаканыя для ворага пераходы, часам да 150 кіламетраў за суткі, лісоўчыкі наводзілі паніку на далёкім заплеччы асноўных маскоўскіх войскаў. Галоўнай арэнай іх дзеянняў стала Паволжа. Гэта звязвала буйныя царскія сілы, чым у значнай ступені і ўдалося адстаяць Смаленск.

Непараўнаныя ў кавалерыйскіх сечах і безагляднай храбрасці, лісоўчыкі вылучаліся таксама жорсткасцю, авантурызмам і прагаю здабычы. Захаваліся паўлегендарныя звесткі пра іх паходы далёка на поўнач, да берагоў Белага мора і нават да вусця ракі Об, у пошуках славутай Залатой бабы — паганскага стода, якому пакланяліся вугра-фінскія народы Поўначы.

У кастрычніку 1616 года ў часе агледзінаў баявой гатоўнасці сваіх аддзелаў пад Старадубам Аляксандар Лісоўскі раптоўна памёр. Ягоную смерць успрынялі ў Масковіі як боскі цуд збаўлення ад жахлівай небяспекі.

Але пасля гэтага фармаванні лісоўчыкаў не спынілі свайго існавання. Праўда, у іх шыхтах усё болела ўраджэнцаў небеларускіх земляў. Дый арэнай ваенных дзеянняў стала пераважна Цэнтральная і Заходняя Эўропа, дзе яны ваявалі ў асноўным як найміты германскага імператара. Іх нястрымны напор і апантанасць зведалі Чэхія, Вугоршчына, прырэйнская Нямеччына, Францыя, Італія. Да сярэдзіны стагоддзя аддзелы лісоўчыкаў расцерушыліся і перасталі існаваць.

Найвышэйшы гетман і віленскі ваявода Януш Радзівіл (1612–1655) быў высокаадукаваным чалавекам. Ён вучыўся ў славутых універсітэтах Нямеччыны, Нідэрляндаў, Францыі, Англіі. Меў надзвычайны вайсковы талент і быў гарачым прыхільнікам незалежнасці Вялікага Княства Літоўскага. Яшчэ ў маладосці ў Вільні ў прысутнасці манарха кінуў польскім сенатарам: «Прыйдзе час, — паны-палякі да дзвярэй не патрапяць: праз вокны іх выкідваць будзем». Ужо ў 1649 годзе ён стаў шукаць кантакту са Швецыяй у мэтах умацавання пазіцый Вялікага Княства. Будучы палявым гетманам, князь Януш паспяхова правёў свае першыя кампаніі супраць казацкіх аддзелаў, якія засылаліся Багданам Хмяльніцкім у Беларусь. У 1649 годзе пад Лоевам ён разграміў 15-тысячнае казацкае злучэнне палкоўніка Крычэўскага, праз два гады паканаў войска Нябабы ды заняў Кіеў. Між тым украінскія казакі былі тады магутнай вайсковай сілай. Нездарма ж яны шматкроць дазвання разбівалі польскую армію.