Язэп Найдзюк - БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ

Такім чынам, перад чытачом кніга з дзвюх частак, напісаных у розныя гістарычныя перыяды і нават з розных пазіцый уласна кніга Я. Найдзюка і яе працяг пра пасляваенны перыяд гісторыі Беларусь, галоўным чынам пра беларускую эміграцыю, вачоша беларуса -эмігранта пэўнай палітычнай накіраванасці, г. зн. з пункту погляду толькі некаторай часткі эміграцыі.

Кніга Язэпа Найдзюка «Беларусь учора і сяньня» мае падзагаловак «Папулярны нарыс з гісторыі Беларусі», г. зн. яна была разлічана не толькі на школьнікаў, але і на шырокія колы чытачоў. Аўтар сам прызнае, што для напісання ягонай кнігі былі выкарыстаныя гістарычныя працы такіх вучоных, як Я. Карскі, М. Любаўскі, М. Доўнар-Запольскі, У. Пічэта, У. Ігнатоўскі, В. Ластоўскі і В. Шчарбакоў. Ужо сам пералік гэтых аўтараў, якія прадстаўлялі розныя гістарычныя плыні — ад гісторыкаў расійскай юрыдычнай школы ліберальна-манархічнага кірунку да гісторыкаў-бальшавікоў, паказвае, што сінтэтычны тэкст кнігі Я. Найдзюка грунтуецца на эклектычных асновах. Аўтар часам механічна пераносіў у тэкст розныя погляды гэтых гісторыкаў і іх стаўленне да тых ці іншых гістарычных падзей і фактаў. Не без дапамогі рэдактара і цэнзара I. Сівіцы ў кнізе падкрэслена ўсё тое, што б магло сведчыць пра сяброўскія або прыхільныя адносіны немцаў да беларусаў не толькі ў сучаснасці, але і ў далёкай мінуўшчыне. Я. Найдзюк сам шчыра прызнае, што праца ягоная ў бальшыні сваёй кампіляцыйная.

Вельмі каштоўнымі ў кнізе з'яўляюцца матэрыялы і дакументы беларускага адраджэнскага руху. Бадай упершыню ў папулярным гістарычным нарысе былі апублікаваныя дакументы (або пераказаны іх змест) афіцыйных устаноў Беларускай Народнай Рэспублікі, дыпламатычныя ноты і дагаворы. Упершыню ў кнізе #. Найдзюка гаворыцца пра барацьбу дзеячаў ВНР і беларускага грамадства за незалежнасць Беларусі, падаюцца першыя звесткі пра Слуцкі збройны чын у 1920 г. і барацьбу беларускага народу за сваю незалежнасць супраць бальшавікоў. Пры гэтым аўтар выкарыстаў працы беларускіх дзеячаў П. Крэчэўскага, А. Луцкевіча, А. Станкевіча, А. Адамовіча, К. Езавітава, М. Шкялёнка, Я. Станкевіча і іншых.

На Я. Найдзюка не аказвала націск палітычная дактрына савецкай афіцыйнай гістарыяграфіі, і таму некаторыя палажэнні ягонай кнігі, заснаваныя на тагачасных навуковых дасягненнях і выкладзеныя ім у папулярнай форме, былі пацверджаныя беларускімі даследчыкамі толькі праз некалькі дзесяцігоддзяў.

Да такіх палажэнняў адносіцца той раздзел кнігі, дзе гаворыцца пра арыйскае паходжанне беларусаў у выніку зліцця часткі славянаў і балтаў. Аўтар слушна падкрэслівае ролю Полацка як беларускага палітычнага цэнтру, асобнага ад двух цэнтраў дзяржавы Рурыкавічаў — Ноўгарада і Кіева. Пры гэтым Полацкае княства мела палітычныя ўплывы на Смаленскае, Турава-Пінскае і Чарнігаўскае княствы. Я. Найдзюк абмінуў штучную канструкцыю расійскіх дарэвалюцыйных і савецкіх гісторыкаў пра існованне нібыта адзінай старажытна-рускай народнасці. З годнасцю аўтар паказвае беларускую культуру старадаўняга часу, называючы імёны царкоўных дзеячаў, у тым ліку Еўфрасінню Полацкую, Кліма Смаляціча, Кірылу Тураўскага і іншых, якія ў савецкай тагачаснай гістарыяграфіі нагадваліся з адмоўнымі характарыстыкамі.

Я. Найдзюк паказаў, што стварэнне новага беларускага цэнтру ў Наваградку было выклікана аслабленнем Полацка, Смаленска I Турава. Новая дзяржава паўстала не толькі на беларускіх, але І на літоўскіх — аўкштоцкіх і жмудскіх — землях. Яна, адзначае аўтар, дасягнула найвялікшай магутнасці ў часы гаспадара Вітаўта Вялікага.

Гаворачы пра войны з Маскоўскім княствам, Я. Найдзюк толькі ўзгадаў вялікую перамогу беларускага войска ў 1514 г. над Оршай. Але ён пазнаёміў чытачоў з народнай беларускай песняй «Ой, у нядзельку параненька, узышло сонца хмарненька», у якой праслаўляліся беларускія ваяры на чале з гетманам Канстанцінам Астрожскім.

Адмоўна разглядаў Я. Найдзюк Люблінскую унію 1569 г., якая, на ягоную думку, моцна абмяжоўвала Вялікае Княства Літоўскае, але не ліквідавала яго дзяржаўнасці. У той жа час аўтар кнігі прызнаў, што Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 г., складзены над рэдакцыяй канцлера Льва Сапегі, забяспечыў асновы беларускай дзяржаўнасці І правы беларускае мовы як урадавае мовы ў гаспадарстве. Шмат увагі ў кнізе Я. Найдзюка аддадзена беларускай культуры і дзейнасці Францішка Скарыны. Ён падкрэслівае, што канец XVI ст. справядліва называецца «залатой парой» старое беларускае культуры.