Міхась Чарняўскі: ДзесяцЬ Бітвау

Сын Брачыслава славуты князь Усяслаў Чарадзей (1044 – 1101 гг.) працягваў традыцыйную полацкую экспансію ў бок Прыбалтыкі. (Экспансія — гэта пашырэнне ўладанняў.) У 1065 годзе яго дружыны напалі на Пскоў. А праз год палачане ўжо штурмавалі сцены самога Ноўгарада. Яны захапілі горад і знялі званы ў галоўным яго храме Святой Сафіі. Званы спатрэбіліся для толькі што збудаванай Полацкай Сафіі, якая была сімвалам незалежнасці і магутнасці гаспадарства. Праўда, Кіеў і на гэты раз імкнуўся не дапусціць узмацнення Полацка коштам сваіх земляў. Аб'яднаныя сілы трох князёў Яраславічаў напрадвесні 1067 года захапілі Менск, які тады знаходзіўся на вышнявіне ракі Пцічы. Яны вынішчылі абаронцаў горада і забралі ў палон жанчын і дзяцей. А трэцяга сакавіка таго года ў зацятай і крывавай бітве на Нямізе (на тэрыторыі сённяшняга Менска) перамаглі і дружыну самога Усяслава, які спяшаўся на дапамогу мянянам. Аднак на гэтым барацьба не скончылася. Воляю гістарычнага лёсу полацкі князь на нейкі час нават заняў вялікакняскі пасад у Кіеве. А праз два гады на ўзбярэжжы Фінскай затокі ён ужо ўзначаліў войска фінскага племя водзь і з ім зноў спрабаваў захапіць Ноўгарад.

Не прабіўшыся да Варажскага мора праз рэкі Ловаць і Волхаў, нашы продкі трапілі да яго ўзбярэжжа Дзвінскім шляхам — конна, пешкі, на караблях. Яны падпарадкавалі болыпасць латышскіх плямёнаў, а таксама фінскае племя ліваў, якое займала землі каля Рыжскай затокі. Адсюль наша дзяржава атрымлівала не толькі даніну, але і збройную дапамогу ў войнах з Кіевам. Для ўмацавання сваіх пазіцый на Ніжнім Падзвінні палачане збудавалі шэраг замкаў, сярод якіх вядомыя Кукенойс, Герсіка, Асота, Волінь. Пазней у тутэйшым краі ўтварыліся і невялікія крывіцкія княствы з сваімі валадарамі. Цяпер купцы маглі без перашкодаў гандляваць з краінамі Паўночнай і Заходняй Еўропы. Гэтым узрастала багацце і магутнасць Полацка.

Спрабавалі палачане рухацца да мора і праз Вяллю ды Нёман, хоць гэтыя рэкі былі і нязначным адгаліненнем шляху «з варагаў у грэкі». Клін іх каланізацыі прасунуўся ажно за сённяшнюю Вільню. Апорнымі пунктамі тут былі Крывы Горад пры вусці Віленкі, Лоск (на поўначы Валожыншчыны) ды іншыя замкі.

У канцы трынаццатага стагоддзя германскія хрысціянскія місіянеры папрасілі ў тагачаснага полацкага князя Валодшы дазволу пасяліцца ў вусці Дзвіны, за гэта яны абяцалі яму «ліўскую даніну». Князь дазволіў, што было ягонай страшнай памылкай. За святарамі з'явіліся рыцары. У 1201 годзе ў вусці Дзвіны быў закладзены горад Рыга і збудаваны мураваны замак. А налета тут асталяваўся нямецкі ордэн манахаў-рыцараў, якія называлі сябе мечаносцамі. Узброеныя заморскія прыхадні пачалі ўзводзіць новыя замкі і прасоўвацца ўверх па Дзвіне і яе прытоках. Яны захоплівалі землі падпарадкаваных Полацку мясцовых плямёнаў. Полацкі князь Валодша і асабліва валадары тутэйшых княстваў арганізавалі супраціў гэтаму наступу. Сярод іх асаблівай стойкасцю і мужнасцю вызначыўся Вячаслаў (Вячка) Кукенойскі. Аднак латышскія апалчэнцы і полацкія дружыны ўрэшце вымушаныя былі адступіць перад высокімі каменнымі сценамі ды закаванымі ў жалеза рыцарамі. Да таго ж у 1216 годзе, якраз рыхтуючы вызваленчы паход на Рыгу, нечакана памёр полацкі князь Валодша. Па нейкім часе, абараняючы эстонскі горад Тарту, загінуў і Вячка. А праз паўстагоддзя ўся тэрыторыя Латвіі была захопленая мечаносцамі. I наша краіна, такім чынам, была адрэзаная ад Балтыкі. Ажно да другой паловы шаснаццатага стагоддзя.

Аднак гордыя палачане заўсёды памяталі, што іх продкі жылі ў дзяржаве, якая выходзіла да шырокага мора. Нездарма на старажытным гербе іх горада красуецца марскі трохмачтавы карабель з узнятымі ветразямі.

У 1223 годзе на рацэ Калцы пры паўночным узбярэжжы Азоўскага мора адбылася першая сутычка аб' яднаных усходнеславянскіх і палавецкіх войскаў з татара-мангольскімі ордамі. Крывавая сеча скончылася паразай хаўруснікаў. У высокую стэпавую траву ляглі і дружыны з беларускіх княстваў. Праз 14 гадоў Бату-хан выніпгчыў Разанскую зямлю, а ў 1240 годзе захапіў і Кіеў. Пачаўся татара-мангольскі прыгнёт, які доўжыўся ў Масковіі амаль два з паловай стагоддзі. Прыхадні з далёкіх азійскіх стэпаў спрабавалі захапіць і Беларусь. Але нашыя прадзеды паспелі згуртавацца, утварыўшы моцнае гаспадарства — Вялікае Княства Літоўскае. Да таго ж яны прайшлі суровую баявую школу ў змаганнях з рыцарамі нямецкіх манаскіх ордэнаў. Таму захопнікі былі спыненыя на Палессі і пад Смаленскам.