Міхась Чарняўскі - ДзесяцЬ Бітвау

Туркі пачалі адыходзіць і толькі моцны гарматны агонь прыпыніў наступ войскаў Хадкевіча.

I так дзень пры дні распачаліся зацятыя прыступы туркаў, ураганныя абстрэлы. Нагпы войскі адказвалі контратакамі, смелымі начнымі вылазкамі.

Можа, найцяжэйшым стаў дзень 7 верасня. Да абеду туркі вялі знішчальны гарматны абстрэл казацкага табару і раз-пораз спрабавалі яго атакаваць. У абед жа султан знянацку пачаў наступ на сутык абароны войскаў Вялікага Княства з палком польскага каралевіча Уладзіслава. Ляглі пад янычарскімі шаблямі дзве перадавыя роты. Затым туркі праламалі абарону польскай і нямецкай пяхоты і ўварваліся ў глыбіню лагера. Хадкевіч, імгненна ацаніўшы смяротную небяспеку, паслаў на небяспечны ўчастак спешаных ваяроў казацкага строю. Праціўнік быў адкінуты за вал. Раз'ятраны няўдачай, Асман кінуў на ўмацаванні новыя войскі. I тады наш гетман выкарыстаў сваю выпрабаваную моц. Праз «ліцьвінскую» браму былі выведзены найлепшыя харугвы беларускіх гусараў пад камандай Мікалая Сяняўскага, Мікалая Зяновіча, Пятра Апалінскага, Яна Рудаміны, Аляксандра Сапегі. Узначаліў вылазку сам Ян Кароль Хадкевіч.

Каля тысячы вершнікаў ударылі ў фланг варожых сціжмаў. Хоць туркі напачатку і адчайна супраціўляліся, але іх шыхты былі змятыя цяжкімі коньмі, прабітыя гусарскімі пікамі, працярэбленыя шаблямі. Мусульмане не вытрымалі перад скрышальным напорам нашых малайцоў з-над Дняпра, Дзвіны і Нёмана. I толькі цемра спыніла вынішчэнне туркаў. Гэтая гусарская атака пад Хацінам гучным рэхам разляцелася па ўсёй Еўропе.

Гусарскія шаблі працверазілі султана. Пры такіх стратах пад ўмацаваннямі «няверных» у яго неўзабаве магло зусім не застацца ваяроў. Тады туркі змянілі тактыку. Яны намерыліся шчыльна заблакаваць войскі Рэчы Паспалітай. I частымі артылерыйскімі абстрэламі, дробнымі наскокамі асобных загонаў імкнуліся знясіліць іх, вымучыць голадам, хваробамі і прымусіць да капітуляцыі.

А становішча войскаў Хадкевіча сапраўды рабілася цяжкім. Шмат ваяроў было страчана ў штодзённых бітвах і сутычках з праціўнікам. Параненыя і хворыя перапаўнялі намёты. Бракавала пораху, не ставала харчавання. Даволі было толькі мяса, бо без аўса і сена гінулі коні. Найцяжэй было ўкраінцам. Корм сваім коням яны вымушаны былі здабываць ў часе контратак — пярэднія секліся з туркамі, а заднія наразалі ў мяхі траву.

Аднак туркам было яшчэ горш. Іх таксама ціснуў голад, але болын за ўсё нязвычны восеньскі холад.

Шыхты іх прыкметна радзелі пад кулямі і шаблямі, ад хваробаў і дэзерцірства. Упаў маральны дух. Не дапамагала нават жорсткае пакаранне баязліўцаў смерцю. Трацілася спадзяванне на паход да Балтыкі. Яшчэ ў пачатку бітвы Асман абвясціў, што не будзе есці, пакуль не возьме лагер няверных. Але пазней султан ўжо не ўспамінаў пра тое абяцанне.

Становішча нашых войскаў ускладніў благі стан здароўя Яна Караля Хадкевіча. Шасцідзесяцігадовы пасівелы ваяр быў змучаны амаль бесперапыннымі паходамі і бітвамі, цяжкой хваробай нырак, прыступамі падучкі. Ён дажываў апошнія дні. 23 верасня, ужо бязмоўны, абкружаны военачальнікамі, ён перадаў гетманскую булаву свайму наступніку, а назаўтра па абедзе сэрца вялікага сына беларускай зямлі перастала біцца.

«Пан гетман памёр, а з ім вялікае шчасце Айчыны мілай» — занатаваў сучаснік.

Акрыленыя весткай пра смерць Хадкевіча, туркі зноў кінуліся да валоў Хацінскага лагера. Адбылося некалькі новых прыступаў. Асабліва цяжка было запарожцам і беларускім лёгкаўзброеным аддзелам — лісоўчыкам. Але гэта былі апошнія канвульсіі параненага звера. У асманаў быў яшчэ порах для бітвы, але ўжо не ставала ні сілы, ні волі.

Нарэшце пачаліся перамовы, якія 9 кастрычніка скончыліся падпісаннем замірэння. Паводле яго, мяжу паміж Рэччу Паспалітай і Асманскай імперыяй пакідалі ранейшай. Гэта была перамога! А ў абаронцаў Хаціна на той дзень заставалася толькі адна бочка пораху…

I рушылі на поўдзень турэцкія войскі. Знясіленыя, дэмаралізаваныя. Вярнуўся ў Стамбул і пераможаны султан. А праз год яго забілі ўзбунтаваныя янычары.

Поспех пад Хацінам засведчыў, што магутнасць Асманскай імперыі ўжо пачала хіліцца да заняпаду. Ён паказаў таксама, што аб'яднаныя намаганні палякаў, беларусаў, украінцаў ды іншых народаў Рэчы Паспалітай могуць прыводзіць да перамог нават над самымі шматлікімі арміямі тагачаснага свету. Пасля Хаціна туркі яшчэ імкнуліся працягваць экспансію. Пад канец стагоддзя яны нават спрабавалі захапіць Вену. Але кожны раз цярпелі паразу. I нарэшце пачалі траціць свае заваёвы ў Еўропе, адступаць да азійскіх берагоў Міжземнага мора.