Станіслаў Акіньчыц - Залаты век Беларусі

Трывожныя падзеі 1563 і наступнага 1564 году падарвалі здароўе віленскага ваяводы Мікалая Радзівіла Чорнага. Ён адчуваў набліжэньне сьмерці, і таму сьпяшаўся. Усё менш займаўся палітыкай, а ўвесь свой час прысьвячаў таму, каб умацаваць эвангельскую царкву ў краіне. За апошнія дванаццаць гадоў ён зрабіў шмат, каб укараніць Рэфармацыю ў Вялікім Княстве. Здавалася, можна было глядзець у будучыню спакойна, але трывога не пакідала князя Мікалая. Яго непакоілі весткі з вайны, адкрыта прапольская пазыцыя вялікага князя. У дадатак да ўсяго ў самім эвангельска-рэфармаваным Задзіночаньні пачыналіся спрэчкі, якія сеялі нязгоду між братамі. У красавіку 1565 году князь Мікалай цяжка захварэў. 27 траўня ён паклікаў да сябе свайго старэйшага сына, Мікалая Крыштафа, і прасіў яго цьвёрда трымацца эвангельскай веры, клапаціцца пра зборы і прапаведнікаў. Пасьля паклікаў пісара і пачаў дыктаваць тастамант. У сваёй апошняй волі віленскі ваявода зноў і зноў узгадваў пра патрэбы эвангельскіх цэркваў: «А на тот костел, где тело мое поховано будет, і на школу одпісую всі Бібліі, накладом моем друкованые в Бересті». На наступны дзень Мікалай Радзівіл Чорны, патрыёт і рэфарматар, некаранаваны кароль Літвы, лідар эвангельскага руху ў Вялікім Княстве Літоўскім, памёр.

Сьмерць Мікалая Чорнага выклікала непрыхаваную радасьць ворагаў Рэфармацыі ў нашай краіне, але справа жыцьця віленскага ваяводы знайшла дастойных пасьлядоўнікаў. На чале рэфармацыйнага руху стаў ягоны брат, вялікі гетман літоўскі Мікалай Радзівіл Руды. Андрэй Вэнгерскі, аўтар адной зь першых працаў па гісторыі Рэфармацыі ва Ўсходняй Эўропе «Slavonia Reformata» («Рэфармаванае славянства») так апісвае падзеі, зьвязаныя з прыняцьцём князем Мікалаем Радзівілам Рудым кальвінскага веравызнаньня: «Князь гэты, атрымаўшы 26 студзеня 1564 году слаўную перамогу над Масквою, паехаў у Чэнстахову з намерам споўніць прырачэньне, прынятае перад бітваю. Такога знакамітага госьця манахі прынялі зь вялікай радасьцю, і жадаючы ўмацаваць яго ў каталіцкай веры, бо ён ужо хістаўся, намовілі нейкага селяніна, каб зрабіў выгляд апанаванага злым духам. Калі ж яны выганялі зь яго д'ябла, каб паказаць, што яны сапраўдныя наступнікі апосталаў, князь зразумеў подступ і, паклікаўшы таго чалавека, даведаўся ад яго самога, што яго манахі падкупілі, каб ён рабіў выгляд апанаванага. З гэтае прычыны князь, вярнуўшыся ў Літву, выракся памылак рымскае царквы, перайшоў да царквы рэфармаванае, і сыноў сваіх, Мікалая і Крыштафа, загадаў выхоўваць у гэтым вучэньні». Ужо раней вялікі гетман літоўскі прыхільна ставіўся да Рэфармацыі, падтрымліваў многія пачынаньні свайго брата, Мікалая Чорнага, але чамусьці доўга не акрэсьліваў сваёй пазыцыі. Падзеі ў Чэнстахове сталі той кропляй, якая выклікала цьвёрдае рашэньне Мікалая Рудога ня быць цёплым, але стаць гарачым. І трэба адзначыць, што адбылося гэта вельмі сваечасова.

Сьмерць Мікалая Чорнага стала сур'ёзным выпрабаваньнем для кальвіністаў Вялікага Княства. Багаслоўскія спрэчкі разгарэліся ўнутры эвангельска-рэфармаванага Задзіночаньня зь нечуванай сілай і прывялі да падзелу адзінага рэфармаванага збору на так званы большы збор - уласна кальвіністаў, верных навуцы Жана Кальвіна, і меншы збор - так званых арыянаў ці антытрынітарыяў, якія самі сябе называлі літоўскімі братамі. Асноўнай прычынай падзелу стала пытаньне пра Тройцу і хрышчэньне дзяцей. Літоўскія браты, падкрэсьліваючы тое, што Ісус Хрыстос быў на 100% чалавекам, пры гэтым нярэдка адмаўлялі Яго роўнасьць Богу Айцу, а таксама лічылі, што кожны чалавек павінен хрысьціцца толькі дарослым, усьведамляючы, што ён робіць. Гэтыя пазыцыі выклікалі зацятыя спрэчкі, аднак так і не стварылі выразнай мяжы паміж большым зборам і меншым, што дазваляе меркаваць, што вядомыя нам скрайнія выказваньні аднаго ці другога боку гаварыліся хутчэй у запале дыскусіі, чым адлюстроўвалі паўсюдна прынятую багаслоўскую пазыцыю. Многія прыхільнікі літоўскіх братоў адначасова не парывалі з большым зборам, як напрыклад, староста берасьцейскі Ян Кішка, які быў найгалоўнейшым апекуном меншага збору ў Вялікім Княстве. Тым ня менш спрэчкі і падзелы ўнутры рэфармацыйнага руху аслабілі пазыцыі рэфарматараў напярэдадні тых падзеяў, якія чакалі нашую дзяржаву.

Вайна з Масквою, якая цягнулася ўжо шмат гадоў, востра паставіла перад Вялікім Княствам даўняе пытаньне пра вунію (саюз) з Польскім Каралеўствам. Ваенная машына Маскоўскай дзяржавы, скіраваная на заваёву новых земляў, моцна пераўзыходзіла абарончыя магчымасьці Княства, і нашай краіне выразна не ставала сваіх сілаў, каб супрацьстаяць усходняму агрэсару. У 1563 годзе пачаліся перамовы дэлегацыі Вялікага Княства з прадстаўнікамі Польскай Кароны пра ўмовы аб'яднаньня дзяржаваў. Польскі бок, спасылаючыся на старыя акты часоў Ягайлы, настойваў на стварэньні адзінай дзяржавы, але беларускія паслы на чале зь Мікалаем Радзівілам Чорным прынцыпова стаялі на пазыцыі захаваньня незалежнасьці Вялікага Княства. Спрэчкі цягнуліся не адзін год, тым часам вайна працягвалася, зьнясільваючы краіну. Шляхта, на плячох якой ляжаў асноўны цяжар вайны, усё грамчэй патрабавала вуніі, згаджаючыся на польскія ўмовы.