Мікола Ермаловіч - Па слядах аднаго міфа

Як бачым, у выніку гэтага паходу была занятая левабярэжная Літва і ўся Новагародская зямля. І хоць Міндоўг паслаў свайго сына пад Турыйск, хоць да гэтага часу яму ўдалося падкупіць яцьвягаў, справа была прайграная і ён папрасіў у Данілы міру. Аднак умовы яго, прапанаваныя Міндоўгам, былі, відаць, непрымальныя для Данілы Галіцкага. Мір быў учынены пасля яшчэ аднаго паходу Данілы «на Литву, на Новогородок»[269].

Чамусьці Ў.Пашута нічога не гаварыў пра гэты паход, магчыма, таму, што гэтае месца летапісу выразна паказвае на знаходжанне летапіснай Літвы паміж Пінскай і Новагародскай землямі. А менавіта гэты паход прымусіў Новагародак пагадзіцца на ўмовы, прадыктаваныя Данілам Галіцкім. Вось чаму нельга паказваць заканчэння вайны 1248–1254 гг. як трыумф палітыкі і дыпламатыі Міндоўга, як гэта сцвярджаў У. Пашута, зазначаючы, што за Міндоўгам засталася Чорная Русь[270]. Пры гэтым не растлумачыў, чаму ён змяніў свой ранейшы погляд, паводле якога гэты мір быў перамогай Данілы[271], што больш адпавядае сапраўднасці. У. Пашута яшчэ пісаў: «Заваяваць Літву нікому не ўдалося»[272]. Але Літву і Новагародак ніхто і не хацеў заваёўваць. Мы бачылі, што галіцка-валынскія князі тры разы займалі Новагародскую зямлю і два разы Літву і кожны раз пасля «возвратишеся в дом свой». Для заваёвы і асабліва ўтрымання ў сваіх руках Новагародскай зямлі і Літвы ў іх проста не было сілаў: Галіцка-Валынская зямля тым часам была занятая барацьбой з мангола-татарамі і вайной за аўстрыйскую спадчыну. Вайна 1248–1254 гг. была выклікана заваёвай Літвы Новагародкам, што прывяло да пашырэння тэрыторыі і ўзмацнення Новагародскай дзяржавы. Таму галіцка-валынскія князі, якія вялі вайну з Новагародкам, мелі на мэце прымусіць яго адмовіцца ад Літвы. Яны гэтага дасягнулі. Міндоўг павінны быў здаволіцца толькі роляй князя Літвы, тым часам як Новагародак узяў сабе другога князя — Войшалка, старэйшага сына Міндоўга.

Як бачым, першая спроба заваёвы Літвы Ноўгародскай зямлёй скончылася няўдачай. Галоўнымі праціўнікамі гэтага былі: знутры — літоўскія феадалы, а звонку — галіцка-валынскія князі. Гэтыя дзве сілы найбольш паслядоўна змагаліся за раз'яднанне Новагародка і Літвы і давялі сваю справу да канца.

Аднак, нягледзячы на першую няўдачу і спусташэнне, якое прынеслі тры паходы галіцка-валынскага войска на Новагародскую зямлю, яе феадалы не адмовіліся ад свайго намеру заваяваць Літву. Яны ўлічылі горкі вопыт першай сваёй спробы, выканаўца якой — Міндоўг — паказаў сябе няўмелым палітыкам. Яго дзеянні выклікалі міжнародны канфлікт, цэлая кааліцыя выступіла супраць Новагародскай дзяржавы. Асабліва няўдалым палітычным манеўрам Міндоўга быў альянс з Ордэнам. Па-першае, гэта вельмі пашкодзіла балцкім землям. Міндоўг рабіў за кошт іх зямельныя ахвяраванні Ордэну і адмаўляўся дапамагаць Жамойці пад час барацьбы з немцамі. Рыцары, развязаўшы сабе рукі ўмовай з Міндоўгам, разгарнулі шырокі наступ супраць Прусіі і Жамойці. З другога боку, манеўр Міндоўга нічога не даў і Новагародку — не спыніў галіцка-валынскага наступу, што і было галоўнай прычынай няўдачы.

Улічваючы праваслаўны фанатызм будучага новагародскага князя Войшалка, можна думаць, што прыняцце Міндоўгам каталіцтва выклікала незадаволенасць новагародцаў і сталася адной з прычын пазбаўлення яго княскага пасада ў Новагародку.

Такім чынам, роля Міндоўга ў гісторыі яўна перабольшваецца. Ён фактычна не быў стваральнікам Вялікага Княства Літоўскага, як гэта да апошняга часу тлумачыцца ў літаратуры[273]. Не ён зрабіў сваёй сталіцай Новагародак[274], а Новагародак выбраў яго сваім князем. Не літоўскую ўладу ажыццяўляў тут Міндоўг[275], а быў выканаўцам дзяржаўных імкненняў Новагародка. Калі ж не апраўдаў спадзяванняў новагародскіх феадалаў, дык і страціў пасад.

Праўда, апошнім часам сцвярджаецца, што сталіцай Міндоўга быў не Новагародак, а Вільня[276]. Аднак гэта супярэчыць пісьмовым крыніцам. Нельга ігнараваць і тапаніміку: у Новагародку ёсць гара Міндоўга[277] і гай Міндоўга[278]. Вільня ж упершыню як сталіца Вялікага Княства Літоўскага прыгадваецца толькі ў 1323 г.

Мы не ведаем дакладна, калі Міндоўг пакінуў Новагародак, гэта, відаць, адбылося ў 1254 г., як быў заключаны мір з галіцка-валынскімі князямі. Але ад імя Новагародка ў гэтай акцыі ўдзельнічаў не Міндоўг, а Войшалк.

Новагародскім феадалам, як і раней, патрэбны быў князь-ліцьвін, які, захапіўшы Літву, мог бы з'явіцца там як спадчыны гаспадар. Ён меўся быць такім жа непераборлівым у сродках для дасягнення сваіх мэтаў, такім жа рашучым і вераломным, як і Міндоўг. (Будучыня паказала, што Войшалк у гэтым не толькі не саступаў свайму бацьку, але і перасягаў яго.) Адначасова патрэбны быў тонкі палітык і дыпламат, які б дзейнічаў больш дальнабачна і меў менш ворагаў, чаго не здолеў зрабіць Міндоўг. І тут новагародскія феадалы таксама не памыліліся. Нарэшце, князь гэты павінны быць больш прывязаным да Новагародка, дзейнічаць у яго інтарэсах. Міндоўг жа, як вядома, у асноўным помсціў за свае крыўды, ва ўсіх яго ўчынках бачна імкненне найперш задаволіць асабістыя амбіцыі. Ён больш прыстасоўваўся да адпаведных умоў, чым ствараў іх, сведчаннем чаго з'яўляецца яго пераход з паганства ў праваслаўе, з праваслаўя ў каталіцтва, потым зноў у паганства. Войшалк быў поўнай процілегласцю Міндоўга. Служэнне Новагародку і праваслаўю — вось тая спружына, якая рухала дзейнасць Войшалка. Тут ён нагадваў Даўмонта, які, нягледзячы на літоўскае паходжанне, верна служыў Пскову і праваслаўю, за што быў абвешчаны пасля смерці святым.