Әмирхан Еникиев - Матурлык

Бөек Ватан сугышы елларындагы хикәя жанры өл-кәсендәге эшчәнлеген Ә. Еники тыныч тормыш шарт-ларында да дәвам итә. Аның бу еллардагы эшчәнлеге, күп кенә башка язучылар иҗатындагы кебек, кичәге су-гышчының бүген тыныч хезмәткә кайтуы, җәмгыять һәм кешеләр белән төрле каршылыкларга керүе белән бәйле яңа конфликтларны өскә калкытып тасвирлауга корыла. Әлеге сыйфатлар Ә. Еникинең «Шиһаб абзыйның таныш кызы», «Кояшлы иртә», «Кышкы юлда», «Егет кунак-ка кайтты» һәм башка хикәяләрендә, «Без дә солдатлар идек» повестенда аеруча ачык күренә.

Әдипнең «Без дә солдатлар идек» повесте ориги-наль характерларны реаль җирлектә ачып бирүе ягын-нан аерылып тора. Аның өске агымында каравыл хез-мәтен үтәүче солдатлар тормыш-көнкүреше, аларның дөньяга карашлары, үзара мөнәсәбәтләре сурәтләнсә, аскы агым әсәрдәге персонажларның рухи дөньясын, индивидуаль характер сыйфатларын, төрле милләт ха-лыклары арасындагы гореф-гадәтнең, традицияләрнең тотрыклылыгын ачуны алгы планга куя. Билгеле, ав-торның милли характер тудыруга омтылышы үзмаксат түгел. Хәтта аерым характерда милли үзенчәлекләр күп тупланган очракта да, беренче чиратта гомумкешелек сыйфатлары тотрыклырак булганы алгы планга килеп ба-са. Шундыйларның берсе – взвод командиры лейтенант Кулибаев игътибарга лаек; Нургайбәк Кулибаев – кыргыз егете, шуңа күрә взводтагы казахлар аны үзләренчә якын итеп, үз күреп дәшәләр. Әмма кырыс сугыш шартларында чыныккан Кулибаев уставтагыча мөрәҗәгать итүне таләп итә. Ләкин милли йолага нигезләнеп куй сую вакытында, традицияләрнең гаҗәеп көче, үзенчәлекле сыйфатлары ачылып китә. «Лейтенант каешын салып ташлаган, изүен чишкән, җиңнәрен сызганган, күренә – бик дәртләнеп эшкә тотынган. Монда хәзер чин, дәрәҗә дигән нәрсә беткән. Тегеләр өлкәннәр сыйфатында, кунак шикелле, табынга ит килгәнне көтәләр, ә болары яшь булганга күрә дә алар алдына барысын пешереп-төшереп китерергә тиешләр. Гаҗәп икән бу традиция дигән нәрсә!» Милли традицияләр алдында баш июче лейтенантка автор үзе үк сокланып куя. Шуңа нигезләнеп иҗат ителгән лейтенант образындагы шәхси сыйфатлар да бу образның реаль җирлеге булуына ышандыралар.

«Без дә солдатлар идек» повестенда сурәтләнгән об-разлар төгәл ике төркемгә бүленә – «картлар»га һәм «өтелеп чыкканнар»га.

Картлар – алар өч ел фронтта йөреп, бер генә тапкыр да мылтык атып карамаган кешеләр. Бу төркемгә гәүдәгә зур-таза, мәһабәт, казахның түгәрәк табыннарында күп утырган, легендаларны күп ишеткән Байәхмәтов та, гаятьтә нечкә, йомшак бәгырьле солдат – үзбәк Ишмәмәт тә, каравылда штык шикелле торучы, үткен, грамоталы солдат Шумилов та, солдатлар арасында иң өлкәне, казахлар аксакал урынына тотучы Өметбаев та керә.

Өтелеп чыкканнар, – каты яраланып госпитальдә ятканнан соң, нестроевой булып фронтка кире кайткан солдатлар. Болар арасында – утны-суны кичкән, бик үткен, кирәк урында хәйләкәр каракалпак казагы Дор-ды Ходайбирдин, тиз кызып китүчән, кызу канлы рус Емилькин, авырлыклар аша узган, тәҗрибәле солдат Хафиз Акшалов, куркак, бәлачел, тавыш кубарырга яратучы Шанаев, солдатлар арасында иң яше булган солдат Җантимеров. Алар фронт сызыгында дошман бе-лән көрәшерлек булмасалар да, мылтык тотарлык хәлдә булуларын исәпкә алып, каравыл хезмәтенә яраклы дип табылганнар. Авторның һәм аны чолгап алган кешеләрнең кылган гамәлләре, үзара мөнәсәбәтләре буенча аларның характер сыйфатларын билгеләп була.

Взводның күп өлешен казах милләте вәкилләре тәшкил итә. Автор һәр персонажны сурәтләүдә индивиду-аль сыйфатларның нигезе итеп гомумкешелеккә хас үзенчәлекләрне ала. Ләкин каһарманнарның һәрберсе – аерым шәхес, аерым характер. Арада Дорды аерылып тора. Ул – гаять тирәнтен, барлык нечкәлекләре белән ачылган образ. «…Бу каракалпак казагы төскә-биткә дә шактый чибәр кеше иде. Бите аның, бүтәннәр-неке кебек, ипи каравае сыман түп-түгәрәк түгел, озынчарак та, җыйнаграк, кечкенә генә кара сакал, куе гына кара мыек, ә иреннәре ак сызыклы, ачык беленеп тора». Дорды, чынлап та, башка казахларга охшамаган: «картёжник», «акчалы», «хәйләкәр». Ләкин әлеге сыйфатлары Дордыны башка солдатларга каршы куймый. Чөнки картаны ул аерым зур командирлар һәм начальниклар белән генә уйный, акчасын солдатларга куй яисә «московский» алуга кызганмый, шуңа күрә аны «утны-суны кичкән», «теләгәнен булдыра ала торган кеше буларак хөрмәт итәләр.

Әлеге повестьта милләтара мөнәсәбәтләрне күрсәтү максаты тормаса да, язучы хикәяләвенең нигезендә төрле милләт кешеләренә хас характер үзенчәлекләрен ачу ята. Һәр халыкның гореф-гадәтләре, традицияләре этнографик үрнәк буларак тәкъдим ителә.