Әмирхан Еникиев - Матурлык

Еникиевләр күчеп урнашкан Дәүләкән элек-электән «купичлар», сәүдәгәрләр яшәгән урын буларак мәгъл-үмбула. Шуңа күрә Нигъмәтҗанның сәүдәгәрлек эшенә керешеп китүе дә табигый. Әмирханның кечкенәдән төрле шәһәрләрнең «талчук»ларында, базарларында булуы әтисенең һөнәренә бәйле. Шул сәбәпле тормышлары да җиңелрәк була. Әнисе Бибихәдичә балалар тәрбияли, йорт эшләре белән мәшгуль була. Алар хәтта йортның бер бүлмәсенә фатирга кешеләр дә кертеп торалар.

Әмирхан белемне Дәүләкән мәдрәсәсендә ала. Башта кырыс Коръән хафиз кул астында белем алган малайлар 1922 елдан совет мәктәбенә укырга йөри башлыйлар. Әмма ата-ана теләге белән кичләрен мәдрәсәгә барып та укып кайталар. Балаларны мәдрәсәдә уку гына түгел, ә кичләрен мендәр кыстырып барып йоклап калу күбрәк мавыктыра. Чөнки алар бер-берсенә төрле кызыклы әкиятләр, хикәятләр, мифлар, легендалар, риваятьләр тыңлап, җеннәр, пәриләр, албастылар, өрәкләр, юха еланнар, хан кызлары, падишаһлар турында кызыклы хәлләр, тарихлар сөйлиләр.

Әмирханның үсеп, аңлы-зиһенле кеше буларак формалашып китүендә Дәүләкәннең роле зур. Шәхес булып өлгерүенә исә, гаилә тәрбиясеннән тыш, тагын ике омтылыш йогынты ясый: беренчесе – белем туплау, икенчесе –сәнгать белән мавыгу, кызыксыну. Бу хәлне «әдәбият-сәнгатькә йөз белән борылу, күңел баглау» дип атап булыр иде. Ягъни әдип кече яшьтән үк матурлыкка, иҗатка тартыла. Киләчәктә дә шул юнәлештә тормыш эшчәнлеген дәвам итә.

Дәүләкәндә яшәгән вакытта, кечкенә Әмиргә җизнә-сенең бертуган энесе Сәгыйть Сүнчәләй ике китап («Су анасы», «Борчак патша») бүләк итә. Моннан тыш, малай әби-бабасы йортыннан алып киленгән, таушалып беткән «Тутыйнамә», «Бакырган», «Бәдәвам», «Бүз егет», «Ка-һарман катыйль» китапларын да аңлаган дәрәҗәдә укый. Әмирханның китап дөньясына юлын ачуда Дәүләкән үзәгендә урнашкан бай гына китапханә дә сәбәпче була. Ул аннан китаплар алып укый. Моннан тыш, төбәкнең кайбер приказчиклары, сәүдәгәрләре өйләренә яздырып ала торган «Ялт-йолт», «Ак юл», «Сөембикә», «Аң», «Шура» журналларын сорап алып уку мөмкинлеге дә туа. Инкыйлабтан соң әдип Уфада басылып чыккан «Белем», Мәскәүдә нәшер ителгән «Кечкенә иптәшләр» китапларын яратып укый.

Сәнгать белән кызыксыну Дәүләкәнгә килгән артистларны күрү, алар белән очрашу белән бәйле була. Сәнгать әһелләре бирегә кымыз эчү, сәламәтлекне ныгыту максаты белән киләләр. Әдипнең истәлекләренә караганда, бер җәйдә Нәгыймә Таҗдарова, Нури Сакаев, Маһирә Мирвәлиева, Шакир Шамильский ял итә. Икенче бер җәйдә хатыннары белән Галимҗан Нигъмәти, Гомәр Гали киләләр. Ял итүчеләр арасында язучыларның да булуы булачак әдиптә аеруча кызыксыну уята. Тутакае Срурның ире Шәриф белән энесе Сәгыйть Сүнчәләйләр даими кунак булсалар, Ә. Еники 1924 елда Мәҗит Гафуриның да килүен искә төшерә. Бу еллар Әмирханның әдәбият-сәнгать белән кызыксынуы көчәйгән, шулар турында тирәнтен уйланган чорга туры килә. Дәүләкәндә мәктәпне тәмамлаганнан соң, белем алуын дәвам итү өчен, Әмирхан дусты Фәтхелислам белән Казанга юнәлә. Аның максаты сәнгать мәктәбенә укырга керү була. Әмма Казан уку йортлары аңа ишеген ачарга ашыкмый. Ул китап кибетенә курьер булып эшкә урнаша. Шул вакыттан башлап аның тормыш һәм хезмәт юлы иҗади эшчәнлек белән үре-леп үсә.

Аның яшь вакыттагы хыялы бөтен гомере дәвамын-да акрынлап гамәлгә ашып бара. Башта әдәби иҗатка кереп, әдип булып таныла, шәхси өслүбен, кыйбласын барлый. Соңыннан, сәнгать белән кызыксынуын дәвам итеп, артистлар, композиторлар турында монография («Нәгыймә Таҗдарова») яза, әдәби әсәр («Гөләндәм туташ хатирәсе») иҗат итә. Тәҗрибә туплаган әдип гомеренең соңгы елларында әдәби процесска бәя бирә башлый. Шул рәвешле, Ә. Еникинең иҗат эволюциясен ачыклап, матурлыкны күрү, бәяләү, сурәтләү юлын өч этапка бүлеп карарга мөмкин: 1930–1950 елларны үз эченә алган башлангыч чор иҗаты; 1950–1970 елларны эченә алган икенче чоры; 1950–2000 еллардагы әдәби-публицистик эшчәнлеге.

Башлангыч чор иҗаты әдипнең каләм тибрәтә башлагач язылган беренче тәҗрибәләрен һәм 1940 еллардагы хикәяләрен үз эченә ала. Бу чорда әдип иҗаты халыкның иҗтимагый тормышын тасвирлауга, сугыш чоры хикәяләрендә ватанпәрвәрлек хисләре чагылдыруга юнәлтелә.

Башлангыч чорда «Озын көй тыңлаганда» (1926), «Дус кеше» (1928), «Яз башы» (1929) кебек хикәя һәм повестьлары языла. Әдипнең «иҗади ашкыну һәм эзләнүләренең җитди үрнәкләре» янына өстәлгән иҗтимагый-сәяси тормыш каршылыклары, әдәбият-сәнгатьнең үзендә барган кискен борылышлар аны шактый вакытка иҗади эштән читләштерә. Әдәбиятта яңа сүз әйтергә, заман героеның сыйфатларын төрле яклап ачарга омтыл-ган әдипне кырыс чор башка юнәлешкә кертеп җибәрә. Шуңа күрә ул 1927 елда Донбасста наданлыкны бетерү курсларында укыта, 1928–1932 елларда Казанда мех фабрикасында тирене сортларга аеручы булып эшли.