Әмирхан Еникиев - Матурлык

Әдипнең «Мәк чәчәге» нәсерендә сурәтләнгән мәк чә-чәге матурлык, тынычлык, иминлек символы буларак күзаллана. Автор, мәк чәчәге образын кертеп, тереклек һәм кешелек дөньясы арасындагы бәйләнешнең бер гүзәл үрнәген тудырырга омтыла.

Мәк чәчәге образ буларак тулы эшләнгән: аның үт-кәне, бүгенгесе бар; хәзерге вакытта ул – кешелек дөнья-сындагы кискен вакыйгалар шаһиты. Аның тирә-якны күзәтеп утыруы укучыны сугыш булып узган җирлеккә алып килә. Хикәя мәк чәчәгенең солдатка мөрәҗәгате рәвешендә башланып китә, һәм аның бомба шартлаудан барлыкка килгән чокыр төбендә беренче тереклек билгесе булуына игътибар юнәлтелә: «…Мин бер чокыр төбендә утырам, әйләнәмдә биек тау булып коры ком өелеп ята. Чокырдан югары анда, тирә-юньдә нәрсә бар, нинди чәчәкләр үсә, нинди кошлар оча, нинди кортлар үрмәләп йөри, юллардан кемнәр үтеп китә – мин берсен дә күрмим…» Сынландыру алымын кулланып иҗат ителгән мәк чәчәгенең эчке монологында тирән фәлсәфи мәгънә ачыла: тирә-юньнән, мохиттән аерылу аның өчен зур фаҗига; әйләнә-тирә тереклектән башка яшәү мәгънәсе югала.

Символик образ булган мәк чәчәгенең тормышы ике чорга бүлеп бирелә: беренчесе – бакчада, барлык чәчәкләр белән бергә үсеп утырган вакыт, икенчесе – явыз дош-ман гүзәл бакчаны кара туфракка әйләндереп куйган-нан соңгы чор. Мәк чәчәге тормышындагы кискен үзгә-реш нәсернең яңгырашын тагын да көчәйтә. Эндәшләр, мөрәҗәгать итү формасын куллану, хикәяләүнең чәчәкнең монологы аша бирелүе әсәрнең эмоциональ тәэсир көчен арттыра. Мәк чәчәге, тирәлектән, тереклек дөньясын-нан аерылган булуына да карамастан, кешеләргә булган җылы мөнәсәбәтен сагынып искә төшерә. «Сез беләсез инде: без, чәчәкләр, кешеләрне ничек сөя, ничек алар янында булырга ярата идек! Кайчандыр ак пәрдәләр җилфердәшкән тәрәзәләр эченнән яңгыраган дәртле тавышларын, шат көлүләрен, моңлы җырларын сөенә-сөенә тыңлый идек…» Мәк чәчәге – матурлык билгесе. Ул гадәти булмаган хәлгә куелган, хәзер ул чокыр төбен-дә гомер кичерә. Автор, типик образны типик булмаган хәлгә куеп, сугышның фаҗига булуын искәртә. Чокыр төбендәге матурлык күренми, мәк чәчәге үзе дә дөньяны, тирә-юньне күрми; анда бары тик өмет кенә яши.

Сугыш булып узган җирләрдә тереклек, хайваннар дөньясын тасвирлауны Ә. Еникинең ачышы дип бил-геләргә була. Кешелек җәмгыятенең асылын ачу ягын-нан әһәмиятле булган хикәяләрнең берсе – «Ялгыз каз». Әлеге хикәядә гадәттән тыш, мавыктыргыч бер вакыйга тасвирлана. Хикәянең үзәгендә – ала каз образы. Казны, гадәттә, тыныч тормыш шартларында гына очратырга мөмкин, ягъни каз – тынычлыкны символлаштыручы билге. Ул, җанлы табигатьнең бер өлеше буларак, сәнгати чаралар ярдәмендә тасвирлана. Аны чолгап алган мохит күптөрле: ала казның хуҗасы – Маша, ике бәрәнле ак кәҗә, мәһабәт әтәч җитәкчелегендә биш тавык бар. Барлык кош-корт арасында аерылып торганы – каз. «… Ул ишек төбендә башын сыртына салып йоклап ята йә, йорт алдында бәбкә үләнен ялкау гына йолкып, әрле-бирле йөренә, тагаракка салып калдырган суны килеп борыны белән шапырдатып ала, яисә, кая барырга белмәгәндәй, бәрәңге бакчасына кереп китә дә, түтәлләр арасыннан муенын сузып, башын әле бер якка, әле икенче якка кырын салып, нәрсәдер көткәндәй, озак кына каранып тора». Әлеге искиткеч матур, нечкә, психологик сурәт аша язучы фронтның арткы сызыгында баручы аерым тәэминат ротасы солдатларына булган мөнәсәбәтен күр-сәтә. Маша өенә урнаштырылган өч солдат та ала каз күзе аша бәяләнә. Нәкъ ала казның эчке тавышында итекче, тегүче, повар Иван образлары ачыла.

Каз образындагы табигать башлангычы өстен чыга. Каз, бәбкә тавышларын ишетү белән, үзенә бик якынаеп өлгергән Иваннан читләшә башлый. Әдип каз образын тудырганда сурәтләү чараларыннан сынландыруны уңышлы куллана. Авторның казга уйлау сәләте бирүе әсәрнең үтемлеле-ген, эмоциональ көчен арттыра. Каз, сугышның фаҗига булуын ассызыклап, тыныч тормышны юксыну, сагыну символына әверелә. Гомумән, Ә. Еники хикәяләренең үзәгенә куеп тасвирланган бала, мәк чәчәге, ялгыз каз –тыныч тормыш, киләчәк символлары. Язучы иҗатын-да кулланылган образлар әсәрләрдә тудырылган сугыш вакыйгаларының, фронт хәлләренең реаль картиналарын күзалларга ярдәм итә, сугыш чоры өчен мөһим булган типиклыкны ачуның үтемле чарасы булып тора. Автор, символик мәгънәгә генә нигезләнеп, гомумкешелеклелек алдында торган күләмле проблемаларны хәл итәргә омтыла. Җыеп әйткәндә, язучы әсәрләрендә кеше күңеленең сафлыгы, табигатьнең матурлыгы янәшә куела. Табигатьтәге һәм кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләр үзара гармониягә корыла. Хикәяләрдә табигать гомумиләштерелә, шул ук вакытта ул геройлар өчен рухи көч чыганагы булуы ягыннан әһәмиятле урын тота.