Сяргей Балахонаў - Зямля пад крыламі Фенікса (зборнік)

Паводле народных паданняў, сарваўшы ў купальскую ноч папараць-кветку, чалавек становіцца празорлівым, пачынае разумець гаворку дрэваў, траваў, звяроў і птушак, яму адкрываюцца заклятыя скарбы ў зямлі. Але лічылася, што чароўны эфект быў кароткатэрміновым. “К суетнаму липнете, ибо по цвете овым, яко навие ходите: хто малый час, а некие и суток три, гудите о грядущем и злато в земли. Но обрящете ль вы что-любь, кром греху?” – звяртаўся да “простой чади” невядомы полацкі царкоўнік XIII ст.

Рэлігійныя ўлады з недаверам, а часцей зусім адмоўна ставіліся да пошукаў папараць-кветкі. Знаны царкоўны дзеяч ВКЛ Рыгор Цамблак пісаў: “Цвет-папорот шукати – неба не видати. Нечыстому послуга”. Гэткае стаўленне выпрацавалася ў працэсе змагання з язычніцтвам. Акурат паганскія святары былі да пашырэння хрысціянства карыстальнікамі з уласцівасцяў “чароўнае кветкі”. І толькі з занядбаннем паганства ў лес рынуліся і “простыя чадзі”, і збройныя пашыральнікі новае веры – іллі мурамцы .

Той, хто не знаходзіў кветкі, прынамсі, пераконваўся ў цудоўным глістагонным эфекце ад ужывання каранёў папараці жаноцкай. Між гэткіх “эмпірыкаў” быў і далёкі продак Гаўрылы Дрыстуна, згаданага ў “Баркулабаўскай кроніцы” пад пачаткам XVI ст.

Тым не менш, да папараць-кветкі дабіраліся многія “мужы смелыя”. Сярод такіх быў і верны слуга вялікага князя Вітаўта Грышко Спявач. Выяўлены ў Ханты-Мансійску фрагмент чарнавых накідаў “Кронікі” Яна Длугаша сведчыць, што ў 1410 г. “пахолак прынцыпса Вітальда ў ноч на святога Яна рушыў у пушчу, абы здабыць лясную ружу, каторай папараць красуе. Здабыўшы, гаспадару літванскаму прынёс”. Здавалася, вынік Грунвальдскае бітвы, якая адбылася неўзабаве, мусіў быць прадвызначаным. Аднак папараці хапіла толькі на тое, каб някепска ацаніць стратэгію бітвы агулам. Вітаўт не здолеў прадбачыць гібелі часткі войскаў ВКЛ у воўчых ямах – пастках, выкапаных немцамі. Ёсць звесткі, што відзежу Вітаўта карэктавалі энергетычным полем дарадцы магістра Ульрыха фон Юнгінгена з ліку сукрытых тампліераў.

Купальскія выправы былі не вельмі бяспечнымі. Народная фантазія малявала розных пачвараў і страшыдлаў, што нібыта ахоўваюць папараць-кветку. Насамрэч справа была больш празаічнай. Так, у “Супрасльскім паменніку” (XVI ст.) успамінаецца нехта Сава Здрок, які загінуў улетку 1507 г., бо “поишол до леса, легкости а чуда меж папаратников знайдовати хотя, але в болото глыбокае трафил”.

13 ліпеня 1519 г. у Слонімскім судзе разглядалася скарга “поплавничего слонимского Севрука” да “паны Микель Фалковский и Богдан Костевич, дей тыя делом шкодным одебрали” у яго “папартквет, каторый ото сам у гаю на Ивана сорвал”. Нападнікі-экспрапрыятары “без кождаго права збили а злаяли аж до матки” няшчаснага Сеўрука. Калі суддзя папытаўся ў паплаўнічага, “нашто папорт дер”, той пачаў хітраваць, сказаўшы: “Дей был у тот час на робоки хвор и брал папорт на лек”. Паны ж Мікель і Багдан увогуле нічога патлумачыць не схацелі. А як што кветку тую “повтратили гдесь”, суддзя пастанавіў улагодзіць пацярпелага “дванадцатми золотыми черлеными а зэкгарам вельким, як репа”.

Аднак гэтак шчасна сканчаўся не кожны падобны інцыдэнт. “Рамдрак Дзямфіровіч, каторы займеў папараць-цвяток і мог глядаці ў зямлю, відзячы злота і срэбра, так жадаў яго паняць, жэ не мысліў нават абычаем празерліўскім пабачыці ў прэйшласьць, жэбы не загінуць намарне. І от быў он у лесе, мысьлячы, жэ відзіць упрэймы скарбы падземныя, леч то былі джыны лукавыя, ані жэ удушылі яго”, – цвердзіць прыпіска 1565 г. на палёх аднаго з “Аль-Кітабаў”. Відаць, небарака, шукаючы скарбаў, трапіў у падземны ход з высокай канцэнтрацыяй вуглякіслага газу і задыхнуўся.

У часе войнаў, што пракаціліся па Беларусі ў ХVII ст. папараць-кветка адыгрывала немалую ролю ў баявых дзеяннях атрадаў “шышоў” – старабеларускіх партызанаў. Адзін з царскіх служэбнікаў Іван Лабанаў-Растоцкі паведамляў у Маскву пра стан рэчаў на Мазыршчыне ў 1660 г.: “Каждый день растет недовольство средь братьев наших меньших белорусцев, коих некто по-иезуитски наущает отказывать нам во вспомоществовании. Споспешествуют сему возникшие внезапно воровские отряды белорусских чаровников, пользующих бесовскую силу волшебного зелья, рекомого папоротник-цветочек. Потери наши малы, однако ж ощутимы”.

Кажучы аб папараць-кветцы ў беларускай гісторыі, асобна трэба спыніцца на персоне Міхала Вастрабрамскага. Уздзеянне напою з пялёсткаў папараць-кветкі было непрацяглым. Але ж здараліся і выняткі, калі чалавек рабіўся празарлівым на ўсё жыццё. У раннім дзяцінстве Міхал трапіў у купальскі лес і заблукаў. Некалькі дзён ён сілкаваўся ягадамі і піў расу з нязнаных яму кветак (ведама ж – папарацевых). Ужо на трэцюю ноч малец уцяміў, што бачыць будучыню. Згледзеў ён, між іншага, што смерць ягоная будзе звязаная са Статутам. Урэшце Міхалку знайшоў і адвёз у Вільню саноўнік з велікакняжацкага двара, які і даў малому прозвішча Вастрабрамскі. Міхал служыў пажам пры Жыгімонту Казіміравічу, старанна хаваючы свае дзіўныя здольнасці. Калі пры двары шторазу часцей пачалі згадваць пра Статут, паж вырашыў уцякаць з краіны. Акурат выпраўляліся паслы ў далёкую Італію – сватаць для Жыгімонта Бону Сфорцу. Разам з пасольствам малады правідца рушыў у дарогу.