Мөхәммәт Мәһдиев - Әсәрләр. 4 томда / Собрание сочинений. Том 4

«НАТИ» өстенә менеп атлангач, Кәшфи кечкенә генә нотык тотты:

– Менә кырык ат көчле шушы машина бүген көне буе тик торды. Ни өченме дисез? Аның өчен чөнки, машина ул бик нәзберек. Сез карамагыз, шту ул кара майлы тимердән тора дип. И һәм авыр, тупас дип. Ул, аның өчен чөнки, гел кеше организмы кебек. Менә аның карбюратырыннан ягулык килә торган каналы бар. Диаметры бер миллиметр. И һәм шунда бер арпа кылчыгы кергән. Ничәмә-ничә тонна авырлыгындагы, кырык ат көчле шушы куәт иясен әнә шул бер кылчык көне буе эшләтмичә тотып торды. Аның өчен чөнки, кеше организмы да шулай: күзеңә арпа кылчыгы керсен әле. Эшчеме син? Синнән ул көнне тулык бармы?

Кәшфи ул кичне, шәһәр алган полководец ролендә, капка төбендә чыгыш ясады:

– Шул арпа кылчыгын тапмасаммы? Һи-и-и… Ничә ат көче ул, белдегезме? Тракторның холкы – нәкъ кеше холкы. Әнә Мәтәскә Гаптери. Быел «ХТЗ»да эшли. Подшипникларын каты тарткан. Белем җитмәгән. Кабыза алмый. Алдан әйләндергән вакытта, руль кирегә сугып нишләтте? Сул кулын шартлатып сындырды. Главный инженер әйтә: подшипникларын шулкадәр каты тарттырган, ди, әгәр кулына тимичә, башына суккан булса, малаеңа ясин укытасы булыр иде, ди. Аның өчен чөнки, тракторны яратып тотарга кирәк. Адәм баласы кебек итеп.

Ул җәйне Кәшфинең һәм әтиләренең кәефен җибәрерлек тагын ике вакыйга булды. Каты сука вакытында, эшнең иң кызу вакытында, Кәшфи тракторының да подшипниклары эреде. Авыл телсез калды: нәрсә ул подшипник, ничек эри ул? Авылга яңа сүзләр керде: баббит һәм подшипник тарттыру.

Баббит булса, МТСта тарттырасылар икән дә, баббит юк ди шул. Галауный инженер Казанга киткән, ди. Шул алып кайтса гына инде… Халык шулай сөйләде. Атна-ун көн узуга, трактор аякка бастырылды. Халык әллә ниләр сөйләде. Имеш, галауный инженер таба алмаган баббитны Казандагы элекке дуслары аркылы Габделбарый агай тапкан. «Бристоль»дә швейцар булган бер дусты хәзер «Урак һәм чүкеч» заводында зафыскылат икән…

Подшипник эрү турында Кәшфи нәкъ бер атна аудитория тотты.

– Кешедән дә капризныерак ул трактор, – диде ул. – Аның өчен чөнки…

Хәер, авыл халкы болай да инде кара тимер корсаклы, бакыр бавырлы, пыяла йөрәкле бу машинага үз баласыдай итеп, тере адәм баласыдай итеп карый иде.

Подшипник эретү вакыйгасы халык алдында Кәшфинең дәрәҗәсен бераз гына төшерде. Чөнки Кәшфи үзе, Мәтәскә Гаптериенең подшипник эретүдәге ачык авызлылыгын бик озак сөйләп, аудиторияне башта ук әзерләп куйган иде. Әтисе бу драманы тыныч уздырды, әмма аның да кәефен кырырлык, йөрәген бозарлык бер сүз булып алды. Кичке якта, бакча тирәсенә сөялеп, көндезге сменадан кайтырга тиешле улын көтеп тора иде карт. Менә тыкрыктан җиңел адымлы Кәшфи күренде. Су буена төште. Кепкасын салды да, чишмәдән агып чыккан чиста инешкә ятып, су эчте. Өсте-башы кап-кара иде. Урамның бу ягыннан аргы якка кайтучы хатын да бераздан шул инешкә тукталды. Күрәсең, арпа сугуда булган, инешкә килеп, Кәшфидән түбәнрәк урында туктады да, аякларын чишенеп, суга кереп басты. Кәшфи инде урамга кереп килә иде. Шулвакыт Габделбарый агай ачыргаланып кычкырган бер бала тавышы ишетте:

– Ән-ни! Анда аягыңны юма! Анда тракторист су эчте!

Кәшфи моны ишетмәде булса кирәк, әмма Габделбарый агай кызу-кызу өенә атлады һәм, ашыгып өенә керешли, аяк астына туры килгән мәчегә типте. Аннан тәрәзәсен ачты да патефонны борды. Кәшфи үз өйләренә якынлашканда, тәрәзәдән тантаналы җыр бәреп тора иде:

Кәшфи белән Ахиярга повестка нәкъ бер көнне килде.

Кәшфи расчёт алырга МТСка китте. МТС ишегалдындагы гудок трубасы әллә каян күренеп тора. Бу труба иртәнге сигезгә, көндезге уникегә, бергә, кичке алтыга гудок бирә иде. МТС мастерскоенда эшләүчеләр моңа инде ияләнгәннәр, көйләнгәннәр иде. Әмма райкомның яңа секретаре моңа чик куйды, колхозчыларны бозасыз, колхозчы сәгатьләп эшли алмый, авыл хуҗалыгы продуктларын җитештерү гудокка корыла алмый, диде. Бичара гудок! Ике-өч ай буе дәшмичә ятим булып утырды да егерме икенче июнь көнне төш вакытында, өзелеп-өзелеп, ярты сәгатьләр чамасы елады. Аның тавышы Гәр Хуторга да ишетелде, һәм унике йортлы авыл халкы гудокка кушылып яшь түкте.

…Йөрәккә якын МТС коридоры. Шыгырдавыклы яссы идәннәр. Бөтен җирдә автол, солидол, керосин исе килә. Стенада бер транспарант: анда, кызыл ситсыны рамга тарттырып, акбур белән язганнар: «Башка милләтне изгән милләт үзе беркайчан да азат була алмый». Маркс. Кәшфи моны ничә ел инде аңлый алмый. Нигә ул МТС коридорына? Кәшфи ничә ел инде рус трактористлары белән бер бригадада эшли. МТС бригадаларында күпме татар булса, шуның хәтле рус. Хәтта икеме-өчме керәшен дә бар бугай. Әле бер-икесен ар дип тә йөртәләр, алай да булыр. Гәр Хуторның каен урманын ике-өч чакрым кичсәң, удмурт авыллары башлана. Нигә бу сүзләр? Кем кемне изсен безнең илдә?