Мөхәммәт Мәһдиев - Әсәрләр. 5 томда / Собрание сочинений. Том 5

Бу җырның тексты теге явызның үзенә дә эләгеп, күрше класста (үзе җитәкче булган) бөтен китап-дәфтәрләрне җыеп алып тентү ясаганы хәтердә. Андагы халык иҗаты! Әйтеп кара син халыкны гел куркып яшәгән дип. Ишетүебезгә караганда, ул дәфтәрләр арасыннан менә ниләр килеп чыккан.

Яки: «Сталинская влачь – көненә бер умач». Тагын: «Кәҗә асрамаган кеше – кулак; төрмәгә кермәгән кеше – дурак». Тагын:

Яки:

Теге явыз әлеге корбаннарына боларның барысын ябыштырган, имеш. Күрәсең, 1947 елда алынганнарны инде атмаганнар. 1954 елдамы икән, болар исән-сау кайтканнар. К. А. Ибаевка, пенсиягә чыгу өчен, белешмәләр кирәк булган. Ул Арчага кайткан. Училищега кергәч, имеш, болай дигән:

– Станциядән Арчага менгәндә, бик ерак сукмаклардан уратып йөрдем. Теге кабахәт очрар да, шуны буып үтереп, яңадан төрмәгә керермен дип курыктым.

Ишетүемчә, алар өчесе дә иреккә чыккач озак яшәмәгәннәр. Яшь тә бар, аннан соң Сталин лагере Артек лагере түгел икәнен кем белми? Мин, кызганычка каршы, бу остазларымның берсе белән дә күрешә алмадым. Әмма теге явызны күрдем. Алтмышынчы елларның уртасы иде. Станциядән Арчага менә торган автобусны көтәбез. Ул заманда әле автобуслар кечкенә, алдан гына ачыла торган. Автобус Арчадан кеше төяп төште, туктады, ишек ачылды, ишек янына балалы хатыннар, карчыклар бөялгән иде, алар төшешкә утырырга дип чиратка баскан халык та байтак. Этеш-төртеш башланды. Шулвакыт мин үз күзләремә үзем ышанмадым. Алтмышларны узган теге явыз үзенең олы корсагы белән кинәт кенә чиратны бәреп таратты да тар ишеккә ыргылды. Әле автобустан беркем дә чыкмаган иде, әмма капкорсак, ишек янында чыгарга торган бөтен хатын-кыз, бала-чаганы изеп-сытып, эчкә ыргылды. Астан аның якасына ябыштылар, чалбарыннан өстерәделәр, яман, оятсыз сүзләр әйттеләр, ләкин теге үзенекен эшләде: сабыйлар, хатыннарны сытып эчкә узды һәм тәрәзә янындагы урынга лып итеп утырды. Автобус иңеп алды.

Мин Арчага җәяүле сукмактан гына мендем. Әйе, педагог Ибаев дөрес эшләгән. Мондый шәхес белән очрашмавың яхшы. Арча, аның училищесы миңа кызганыч тоелды. Нинди асыл затлар эшли иде анда элек…

…Югары уку йортларында шәхес культы корбаннарының балалары очрый: галимнәр. Ун кешелек безнең кафедрада алар өчәү, ә факультетта унлап. Ләкин ара-тирә башкасы да очрый. Мәсәлән, болай.

Кыш. Кичкә таба. Университет коридоры тулы студентлар. Кышкы сессия бара. Баскычлар тулы ташланган дәфтәр, китап, брошюралар. Коридорлар гөж килә. Мин арыган, йончыган. Группада – егерме дүрт студент. Ведомостька әле нибары унбер билге куелган. Студентның җавабын рухсыз гына тыңлыйсың. Йөзенә күтәрелеп карамыйсың, фәлән фәләннән «биш»ле алган, димәк, сәләтле. Теге «фәлән фән»нең экзаменаторы – кырыс хатын-кыз. Кырыс хатын-кыз – доцентмы ул, профессормы – чибәр кызларга бик нык таләпчән була. Чибәр кызның иң гадел билгесе – бары тик хатын-кыз укытучы куйганы гына.

Менә бер кыз килеп утырды. Зачётканың катыргысын ачам, фотосына карыйм. Унынчыны бетергәндә төшкән инде, күзләрендә әле сабыйлык бетмәгән. Авыл кызы. Икенче курста инде төскә-биткә байтак үзгәргән. Каян икән, әллә Башкортстаннанмы? Аннан килгәннәр шулай тиз үзгәрә. Ә, юк, үзебездән икән. Бәрәч, үзебезнең Арча районыннан. Әйдә, якташ, әйдә, әйбәт сөйлә. «Биш»лелек итеп. Кайсы мәктәптән икән? Әһә, анысы да язылган. Мин бу авылны яхшы беләм. Ул мәктәптә танышларым бар. Фамилиясе? Да-а, шундый фамилияле бер егет эшләгән иде безнең авылда. Нәселеннән түгелме? Бәрәч, әтисенең исеме дә таныш сыман… Стоп! Стоп! Уф-ф-ф… Мин ыңгырашып куйдым. Кызый исә мине аңламыйча сөйли дә сөйли.

«1910 еллар тирәсендә Тукайның иҗатында оптимистик авазлар көчәя башлый. Илдә барган вакыйгалар…» Минем башым шаулый, колакларым начар ишетә. Чөнки алдымда җавап бирүче – 1937 елда минем әти өстеннән донос язып, әтине аттырган кешенең кызы, йа Хода, мәдәт бир. Йа Хода, шушы балага карата гадел булыйм. Сөйлә, сеңлем, сөйлә, «биш»ле алырлык итеп сөйлә. Башым чатный, тыным кысыла. «Тукайның дусты Хөсәен Ямашев үлгәч…» Кара, нәкъ әниеңә охшагансың бит син. Әниең ул елда синең кебек үк чибәр, кыйгач кашлы, калын толымлы яшь хатын иде. Көләч йөзле иде. Әмма әтиең кабахәт кеше булып чыкты да инде. Ул бит әле аннан соң да берничә кешенең башын ашаган. Сөйлә, сеңлем. Миңа гадел булырга ярдәм ит. Югыйсә мин гомер буе газапланырмын…