Мин аңа бернинди өстәмә сорау бирмәдем, «биш»ле куйдым.
Бер сорау да бирмәгәнгә гаҗәпләнеп, ул чыгып китте. Миңа бик авыр иде.
Чибәр туташ! Мин синең турында ишеттем: кияүгә чыгып, бик тату гаилә коргансыз икән, үзең кайсыдыр бер мәктәптә кем булыптыр эшлисең икән. Мин монда синең исемеңне атамадым – сәбәбе билгеле. Балалар әти-әниләрен сайлап ала алмыйлар, үзеңне танысаң, миңа хат яз әле. Мин сиңа һич тә рәнҗемим.
Ә менә икенче бер сеңелнең фамилиясен тулысы белән атыйм. Мине бервакыт «почасовик» итеп эшләргә пединститутка чакырганнар иде. Почасовикның акчасы ноль бөтен фәлән… икәнен белсәм дә – шатланып риза булдым. Элек үзең укыган институт аудиториясендә лекция уку – нинди горурлык, нинди зур бәхет. Мин беренче лекциямә бик җиңел кердем, университеттан киләм бит – университетның абруен белмим түгел. Университет лекторлары бераз гына борнай була, һавалы була, алар, студентлар алдына кереп, пединституттагы кебек исемлек тикшермиләр, «Гөлсинә ник килмәгән бүген?» дип вакланмыйлар, лекцияне гадәти авыл мәктәбе дәресенә әйләндермиләр. Алар, аудиториягә бик эшлекле кыяфәт белән кереп, кафедра янына басалар да, студентка бөтенләй игътибар итмичә, академик стильдә сөйли дә башлыйлар.
«Карл Маркс «Политик экономияне тәнкыйтьләүгә карата» дигән гениаль хезмәтенә кереш сүзендә…» Һи-и, бөеклек, әллә кемлек, пафос, бравада…
Мин дә шулайрак башлармын дип барган идем – шаккаттым. Пединститут аудиториясендә, лекторны тыңламыйча, чыш-пыш сөйләшеп утыралар икән. Университетта чирек гасыр лекция укып, минем мондый хәлне күргәнем булмады. Нишләдең, кая барып чыктың син, туган йортым? Безме? Без лекция тыңлагандамы? Профессор Рифгать Таһиров, ул вакыттагы доцентлар (хәзер исәннәрдән кайберсе профессор инде) М. Ременников, Евгений Иванович Устюжанин (бөек галим!), Николай Петрович Муньков, Юзеф Геннадиевич Трунский, Григорий Наумович Вульфсон, Аркадий Семёнович Шофман лекцияләре… Ә Бушмакин? Карт, элеккеге интеллигент. Бөтен рәвешендә, холкында Париж, Санкт-Петербург, Сорбонна тәрбиясе сизелеп тора иде. Анысы безгә «Урта гасырлар тарихы»н укытты. Без, суга тилмергән Караком сахрасы кебек, алар сөйләгән сүзне миебезгә генә түгел, тәнебезнең күзәнәкләренә шифалы яңгырдай сеңдерә идек.
Күрәм: мине тыңлаучы юк. Сизәм: нәрсәдер эшләргә кирәк. Шунда минем башка бер фикер килде. Башны, мине без тиешенчә файдаланмыйбыз: ныклы «нагрузка» биргәндә, ул һәрчак уңайга эшли. Мин әйтәм:
– Әйдәгез, танышып чыгыйк әле. Сез мине ишетеп беләсездер. Мин шундый-шундый кеше булам. Сез исә хәзер, рәттән басып, миңа өч төрле мәгълүмат бирегез. Район, мәктәп, исем-фамилиягез. Мин нинди контингент белән эшлим икән, беләсем килә. Студентлар моңа бик тиз күнделәр.
– Саба районы Икшермә мәктәбе…
– Саба районы Завод Нырты мәктәбе…
– Пермь өлкәсе Сараш мәктәбе…
– Арча районы Сеҗе урта мәктәбе…
Тукта, тукта! Стоп! Монысы мин эшләгән мәктәп.
– Фамилия?
– Хәсәнова.
– Исемегез? (Инде онытканмын.)
– Кайсы авылдан?
– Сикертәннән.
– Ай-й… Минем әти туган авыл. Галиәсгар Камал авылы. Мин укыган, ахырдан ярты ел буе рус теле, әдәбияты укыткан авылым.
– Әтиеңнең исеме?
– Зөфәровна…
Һәм минем күз алдыма текә фуражкалы МГБ начальнигы, аның такта стеналы кабинеты килеп басты. Бу дөньяда бер генә сәгать тә рәхәт, шатлык күрә алмыйча, гаделсезлектән изелгән, акыллы, юаш егет, куллары сыткый сагыздан каралган, тормыш тарафыннан каһәрләнгән егет – Зөфәр абый, укымышлы мишәр мулласы Хәсән хәзрәтнең улы – күз алдыма килеп басты. МГБ корбанының чибәр, буйлы-сынлы кызы минем алда басып тора иде. Мин аңыма килдем һәм бөтен аудиториягә әйттем:
– Мин бу студентканың әтисен белә идем, дөнья бәясе егет иде, – дидем. Аннан тамагыма төер утырды, күземә яшь килде.
Сөйләшеп утыра торган бу аудиториядә бер атна «эшләп» карадым да ташлап качтым. Ә, чуртым! Белемне аны белергә теләгән кешеләргә генә бирәсе. Әлеге сеңел! Син кайда хәзер, өеңдә әтиеңнең зурайтылган рәсеме бармы, әгәр кияүгә чыгып балаларың булган икән, аларга дәү әтиләре турында сөйлисеңме? Без бит синең белән «братья». Белмим, син, бәлки, «язгы җылылык» елларында үскәнсеңдер, фамилияңне алыштырырга сиңа тәкъдим итмәгәннәрдер.
Ә миңа тәкъдим иттеләр. Укучыларны алдарга теләмим, мин егеттә шундый омтылыш та булып алды. Күңелдә. Ә нигә? Фамилияңне үзгәртсәң, бәлки, башка кешеләр шикелле тигез хокуклар белән яшәп булыр. Мәсәлән, Гайнетдинов. Яки Хисаметдинов. Яки Минсабиров. Яки Колгалиев. Ә нәрсә? Бәлки, шулай тынычрак булыр? 1953 елда Балтикада, кече офицерлар курсын бетергәндә, фамилия мине китереп кысты. Хәер, аңарчы ук. Халыклар атасы үлүгә, газеталарда яңа президент Ворошилов имзасы белән амнистия турында указ чыкты. Ләкин анда 58 нче статья турында берни дә юк иде әле. Мин Ворошиловка, шул хакта сорап, хат яздым. Җавап көттем. Әле МГБ системасы үз көчендә, Лаврентий Павлович Берия дә үз урынында иде. Җавап көтеп йөргәндә, мине кинәт кенә «Особый отдел»га чакырдылар да, стенага ак простыня элеп, профиль, анфас фотога төшерделәр. Берни дә әйтмәделәр. Берничә көннән үзебезнең хәрби часть бүлегенең комсомол җыелышын җыйдылар. Приказ белән. Мин комсомол секретаре идем. Карыйм: часть командирының төсе качкан. Ниндидер служебный кимчелекләрне казып чыгарып, мине секретарьлыктан азат иттеләр. Аннан редколлегия составыннан. Часть командиры минем «личное дело» белән таныш булмаган икән. Замполитына әйткән:
Читать дальше