Сократ Янович - Сьцяна

Пачуўшы слова «дзейнічаць», Сьцяпан Сумленевіч пацёр далоняй карак: па нутры прабег яму халадок, бы дакрануўшыся да нечага невядомага. Ён любіў паўтараць, што чалавек столькі варты, колькі зможа паўплываць на рэчаіснасьць, на яе зьмену да лепшага. Выслухоўвалі яго няўважліва, асабліва малодшыя, тыя, каму цяжка быць няшчырым. Слухачом вузелі вочы, брала іх на пазяханьне й праяўлялі яны абражальную зацікаўленасьць нейкай дробязьзю, сьціральнай гумкай, пашчэрблінкамі на ёй.

Яго аглушваў гнеў.

- Сваімі словамі, гэтымі гутаркамі, Сьцяпанка, крыўдзіш людзей, - аднойчы сказала Кіра, перабіваючы яму.

- Як гэта, Кіра?

- Ты, звычайна, маеш жаль да ўсіх за тое, што яны ня роўня табе. Хочаш, каб людзі былі падобныя да цябе. Злуесься, калі хто аказваецца горшы або й няўмекаваты. Нікога не шануеш.

- Кіра! Я, здаецца, нікому не сказаў благога слова...

- Ня толькі дрэннае слова абражае.

У Кіры былі свае прычыны дзеля таго, каб так гаварыць. І, як гэта паміж імі здаралася, выкарыстоўвала яна першую нагоду, каб выліць набалелае, змоўчанае; выпеставала ідэал жыцьця, пабудаваны з выкрытых памылак Сьцяпана. У прынцыпе - вельмі жаночы, падрабязны.

Сьцяпан, зь некаторым перапалохам, слухаў і глядзеў на яе.

Намер пашукаць сабе іншую працу, іншае асяродзьдзе, успрымаў ён як сьвядома адкінутую спробу самагубства, якое ўяўлялася яму як павешаньне ў пятлі, замацаванай на круку, паіржавелым, але няўломным, што ў дзяцінстве ён бачыў у сьцяне хлеўчыка; тады чаплялі на ім зарэзаную авечку, прывезеную зь вёскі; сьвежавалі яе.

Той хлеўчык, пахілы, у прыгарадным заплоцьці, прэтэнцыёзна накрыты чырвонай чарапіцай, на якой узімку навісалі курганікі сьнегу, надакучліва ўспамінаўся Сьцяпану праз усё пасяджэньне ўправы; ён правёў яго па просьбе старшыні. Не было спрэчак над пытаньнямі, якія ён ставіў пад развагу. Намесьнік старшыні згодліва ківаў галавою; ён вырысоўваў на пачку запалак тлустыя выкрутасы накшталт галавы мужчыны з вусамі. Калі, быццам зосну, ужо ўставалі з-за стала, нехта сказаў, што гэтая нарада была самай кароткай. Сьцяпана зьдзівіла не заўвага, прыхільная яму, але радаснае значэньне выказанага.

«Нашто я згадзіўся правесьці пасяджэньне ўправы?»

Зручным яму выйсьцем з узьніклага становішча было-б выехаць у адпачынак, на тыдзень і бяз Кіры. Ранішнім аўтобусам, сінім і запыленым, які - праз дзьве гадзіны - спыняецца ў маладняку. На панадворку ён застаў-бы палахлівую гаспадыню, небясьпечна прыгожую, пра якую чуў вельмі зласьлівае, што яна зьяўляецца дзіцём вайны, народжаным пасьля згвалтаваньня салдатамі яе маткі... Купіўшы малака, Сьцяпан накіраваўся-б сьцяжынаю ў ягадную далінку, за якою цямнее ў ельніку кімсьці недакончаная віла, панурае страшыдла, што нагадвае сваім выглядам разбураную цэркаўку. Сьцяжынка даходзіць да затокі Сівай Чаплі; кожнай затоцы тут Сьцяпан даў імя, расьсьмяшаючы гэтым Кіру. Яна, калі сьмяецца, выглядае незвычайна панаднай. У такую хвіліну, калі ён глядзіць на яе, усю заплаканую ад усьцешанасьці, узнаўляецца ў ягонай памяці франтавая страляніна, выбухі снарадаў, шлёнская гаворка нямецкіх аўтаматчыкаў, іх закасаныя па локці рукавы, пабітыя савецкія палонныя (на выгане, у ліпеньскую сьпёку), схаваныя ад марадзёраў у маліньніку дзяўчаты ды маладзіцы, пажар на загуменьні, вывалачаная артылерыстамі суседава дачка (здаецца, Зося), малітвы мацярок і, па-над крыкам, жахлівая навіна: «Не плач, матко, праз два тыдні будзем у Москаў!»

Уласна кажучы, ён штосьці страціў, праводзячы пасяджэньне ўправы.

- Чаго, Сьцяпанка, не разумееш?

- Мне, Кірачка, ясна.

- Не, мой галубок, ты чагосьці не разумееш!

- Калі мышцы добра жывецца, трэба выкінуць яе на мароз. Схапіць за хвосьцік - і, выбегшы зь ёю на балькон, шпурнуць у гурбу сьнегу, найлепш на відавоку кошкі...

- Неразумна ты жартуеш.

- Самая разумная - размова аб сьмерці.

- Не засмучай мяне.

- Няма болей глыбокага пачуцьця, чымсьці смутак.

- Табе нядобра са мною?

- Радасьць лічу я тым асаблівым няшчасьцем, якога чалавек сабе не ўсьведамляе. Таму не люблю сьмеху, бо ад яго падымаюцца мне валасы, - Сьцяпан пагладзіў палыселую галаву, памкнуўшыся такім чынам разьвесяліць жонку; ён зайшоў задалёка.

Кіра расчыніла шафу з адзеньнем і дастала адтуль сьвітар.

- Я павінна зарабляць, - сказала яна.

- Грошы - апошняе, пра што можам гаварыць, Кіра, - ён чакаў, пакуль яна нацягне на сябе сьвітар, карычневы: «Яна дрыжыць!» - Чаму ты хочаш працаваць? Баісься за сваю кваліфікацыю?