Jacek Komuda - Bohun

Pan Baranowski... –Jan Baranowski, stolnik bracławski był jednym z ostatnich sług Jeremiego Wiśniowieckiego, który na początku powstania Chmielnickiego zmobilizował około 5-6 tysięcy ludzi. Niestety, ponieważ dobra Jaremy zostały zajęte i zniszczone przez Kozaków, w miarę upływu czasu jego siły topniały, a znaczna część chorągwi przeszła na żołd państwowy. W roku 1651 pod Beresteczkiem miał tylko kilka chorągwii, a dwa miesiące później wymienia w swoim testamencie zaledwie trzy roty: husarską Sługockiego, oraz chorągwie Jana Baranowskiego i Jana Wolskiego. W oddziałach tych służyła szlachta pochodząca z Ukrainy – przede wszystkim z Zadnieprza. Byli to ludzie, którzy pozostawili tam swoje folwarki, majętności i dzierżawy, mieli więc osobiste porachunki z Kozakami i nigdy nie dawali im pardonu.

Pan Zygmunt Przyjemski –to jeden z najwybitniejszych oficerów wojsk cudzoziemskiego autoramentu w połowie XVII wieku. Zygmunt Przyjemski herbu Rawicz był synem podkomorzego halickiego i od wczesnych lat służył wojskowo w armii szwedzkiej, pod księciem Bernardem Weimarskim, brał też udział w oblężeniu Orleanu. W 1646 roku przeszedł na służbę francuską i werbował w Polsce piechotę dla Ludwika XIV, a także dla Władysława IV Wazy. Po wybuchu powstania Chmielnickiego dał się poznać jako doświadczony i sprawny oficer. Walczył pod Zbarażem w 1649 roku, gdzie dowodził obroną jednego z odcinków wałów (między Firlejem a Rozrażewskim). 4 lutego 1650 roku został starszym nad armatą koronną, czyli, jak powiadano, generałem artylerii koronnej. Zasługą Przyjemskiego było wprowadzenie do regimentów piechoty cudzoziemskiego autoramentu lekkich dział polowych (regimentowych) o wagomiarze trzech lub czterech funtów. Przyjemski wprowadził także zespolone z kulą ładunki prochowe, dzięki którym w trakcie nabijania muszkietów przez piechotę, wspomniane działa regimentowe mogły oddać trzy strzały.

W 1651 roku pod Beresteczkiem dowodził artylerią „polską, jego dziełem był także szyk wojsk polskich trzeciego dnia bitwy, dzięki któremu armia koronna odparła wszystkie ataki Kozaków i Tatarów. W krytycznym momencie bitwy to właśnie działa Przyjemskiego ostrzelały poczet chana, który w popłochu opuścił pole bitwy. W tym samym roku uszykował do bitwy wojska polskie pod Białą Cerkwią, a po zakończeniu kampanii pozostawał przy boku hetmana polnego.

Gdyby Przyjemski został hetmanem polnym w miejsce Kalinowskiego, prawdopodobnie nie tylko nie doszłoby do rzezi pod Batohem, ale być może byłby w stanie uśmierzyć powstanie kozackie i rozbić bez trudu połączone siły Zaporożców i Tatarów. Przyjemski jednak naraził się bardzo Kalinowskiemu, gdyż krytykował (nie bez racji) wszystkie decyzje hetmana. Przede wszystkim był wrogiem marszu na Batoh; uważał także, że hetman wybrał zbyt duże miejsce na obóz. Już w trakcie bitwy proponował Kalinowskiemu, aby wraz z jazdą przebijał się do Kamieńca lub na północ, sam zaś miał pozostać w zmniejszonym obozie wraz z piechotą cudzoziemskiego autoramentu i dać odpór Kozakom. Plan ten został jednak odrzucony przez hetmana, który zazdrościł Przyjemskiemu sławy i poważania u żołnierzy.

O Donnę Rozandę... –kiedy nie wiadomo o co chodzi, to zwykle chodzi o kobietę. Tak było i w przypadku kampanii 1652 roku, gdyż głównym celem Chmielnickiego stało się zdobycie ręki córki hospodara mołdawskiego dla syna Tymofieja. Chmielnicki próbował w ten sposób uzależnić od siebie Mołdawię, aby wzmocnić swoje siły przed nową wojną z Rzeczpospolitą.

Na wieść o planowanym małżeństwie młodego Chmielnickiego z Donną Rozandą, w Rzeczypospolitej zawrzało, gdyż konkurentami starającymi się o jej rękę było kilku polskich magnatów – między innymi Piotr Potocki, a być może także Marcin Kalinowski. Aby zaś dodać owym wydarzeniom pikanterii, należy wspomnieć, że gdyby kozacki watażka Tymoszko Chmielnicki został mężem Rozandy, stałby się szwagrem... Janusza Radziwiłła, potężnego litewskiego magnata (i późniejszego zdrajcy z okresu Potopu), który z kolei żonaty był ze starszą córką Lupula. Nic zatem dziwnego, że magnateria polska i litewska była zdecydowanie przeciwna temu mariażowi.

Przeciwny temu małżeństwu był, ma się rozumieć, sam hospodar Lupul, który słał alarmujące listy do Jana Kazimierza i Marcina Kalinowskiego – temu ostatniemu obiecał zresztą rękę Rozandy. Między innymi z tego właśnie powodu hetman polny postanowił udać się pod Batoh i przeszkodzić Chmielnickiemu, który urządził mu tam zaiste krwawe swaty.

Panięta obiecały potężne przystawić chorągwie, po wszystkich zamkach magnatów szykowano się w pole. Miała to być jakaś romantyczna wyprawa, na którą cała niemal młódź rycerska dała sobie hasło: bronić pięknej księżniczki i nie dopuścić, aby z pominięciem Potockich, Wiśniowieckich, Kalinowskich, w ręce dzikiego, nieokrzesanego Kozaka się dostała – pisał o wyprawie batowskiej Ludwik Kubala w XIX wieku. Takie sformułowanie jest oczywiście wierutną bzdurą, gdyż żołnierze i rotmistrzowie z wojska koronnego nie byli szlachetnymi Parsifalami czy innymi paladynami z rycerskich opowieści, a i hetmanowi Kalinowskiemu daleko było do króla Artura. Powodem klęski pod Batohem nie była romantyka, daleka zdecydowanie umysłom XVII-wiecznych szlachciców, lecz jakże dobrze znane nam z obecnej Polski cechy takie jak: głupota, chciwość, magnacka pycha i samowola, a przede wszystkim niedowład aparatu skarbowo-wojskowego dawnej Rzeczypospolitej, który nie był w stanie zapłacić w terminie żołdu armii koronnej.

Po wygranej bitwie pod Batohem Chmielnicki zawitał do Lupula, a 30 sierpnia 1652 roku urządził Tymoszce huczne wesele, na którym Kozacy popili się niemal na śmierć gorzałką. Hospodar Lupul wydawał się zgoła niepocieszony, nie należy jednak litować się zbyt szczerze nad jego losem, był to bowiem nikczemny człowiek, wyzuty ze wszelakich skrupułów, nade wszystko zaś pozbawiony w zupełności cechy zwanej sumieniem. Na jego obronę trzeba jednak dodać, iż w XVII wieku wszyscy w zasadzie hospodarowie mołdawscy i wołoscy byli łotrami, nikczemnikami, szelmami i okrutnymi tyranami, którzy nie przebierali w środkach. Niestety, prawdziwy człowiek renesansu, zacny, uczony i dobrotliwy, jak chociażby Jego Królewska Mość Zygmunt II August, niedługo usiedziałby na mołdawskim stolcu. Lupul zmieniał stronnictwa, opowiadał się to po stronie Rzeczypospolitej, to po stronie Kozaków, a w sekrecie bił w swojej mennicy w Suczawie fałszywe monety większości krajów europejskich. Do dziś numizmatycy opowiadają czasem, że wiele z XVII-wiecznych talarów, które przetrwały do naszych czasów, to falsyfikaty z Lupulowej mennicy.

Pożycie małżeńskie Tymofieja Chmielnickiego z Rozandą nie układało się pomyślnie. Najpierw (prawdopodobnie w noc poślubną, gdyż co do tego nie ma zbyt dobrych wiadomości) syn Chmielnickiego odkrył, że jego żona nie jest dziewicą. I rzeczywiście, Rozanda straciła cnotę z wielkim wezyrem tureckim, gdy jako zakładniczka przebywała w Stambule i chciała wydostać się na wolność. Tymofiej wziął to sobie do serca, nie mógł odżałować, że nie trafił na prawicę (a co on – Syn Boży, aby na prawicy siedzieć?), po pijanemu bijał swoją żonę nawet wówczas, gdy była brzemienna. Rok później, kiedy Tymofiej zginął w czasie oblężenia Suczawy przez wojska wołoskie, siedmiogrodzkie i polskie, Rozanda poślubiła dowodzącego Kozakami Mikołaja Fedorowicza. Po kapitulacji udała się do Czehrynia, skąd powróciła dopiero po śmierci Chmielnickiego w 1657 roku. Trzy lata później została zamordowana przez rozbójników, którzy liczyli na to, że znajdą przy niej legendarny skarb Lupula. Skarb ten zaś faktycznie istniał i ponoć znajdował się w Suczawie. Niestety, po jej zdobyciu Polacy, Wołosi i Węgrzy nie znaleźli jednak zbyt dużo złota. A to dlatego, że Lupul z właściwą sobie zapobiegliwością trzymał kosztowności w bankach gdańskich i weneckich.