Aleksandr Belyayev - Jahongir

«Sizga pand berdim, Shtirner!»

Qorovullar to‘satdan paydo bo‘lib qolgan Elzani ko‘rib, avvaliga hayron bo‘lishdi, lekin tavoze bilan o‘tkazib yuborishdi. Qiz Shtirner ularga hech kimni chiqarmaslik haqida buyruq berib ketgan bo‘lsa-ya, deb qo‘rqib turgan edi.

Elza yuragini hovuchlab o‘zi uchun zindonga aylangan uy ostonasidan hatladi-yu, dimog‘iga ko‘klam nafasi urilganday bo‘ldi, bir zumda ko‘chadagi olomon orasiga qo‘shilib ketdi. Xayriyat! U endi erkin qush. Muyulishdan burildy-yu, taksi yollab, eng yaqin vokzalga olib borib qo‘yishni buyurdi. Tezroq shu yerdan uzoqlashsa bo‘lgani!..

Vokzalda hammol qayoqqa bilet olishni so‘ragan edi:

— Baribir… Mana shu pulga qayoqqacha borsa bo‘ladi? — deb javob berdi.

Elza ehtiyotsizlik qilgan edi: haligi javobni eshitgan hammol taajublangan va tabiiyki, bu g‘alati juvonning qiyofasi yodida saqlanib qolgan edi. Bu narsa uni qidirib topishda kalavaning uchi bo‘ldi. Lekin o‘sha paytda Elza o‘zi bilan o‘zi bo‘lib, bu yog‘ini o‘ylamagan edi.

Parovoz oxirgi marta qichqirib, vagon o‘rnidan qo‘zg‘algandan keyingina u o‘zini bosib oldi. So‘nggi daqiqalargacha, garchi uning shaharda yo‘qligini bilsa ham Shtirner orqamdan quvib keladi, deb qo‘rqib turgan edi.

Shahar chekkasidagi binolar ham ortda qoLib, ko‘m-ko‘k dala boshlangach, Elza quvonganidan yig‘lab yuboray dedi. Botayotgan suyosh nuri ferma binolarini qizg‘ish shafaqqa ko‘mgan, bepoyon o‘tloqzorda son-sanoqsiz qo‘y-sigirlar o‘tlab yurardi.

Bu manzara qizni entiktirib yubordi. U vagon derazasidan ko‘z uzmay, o‘zicha xirgoyi qilib borardi.

«Erkin qushman, parvozim erkin…»

U oqibatini o‘ylamasdi. Shu paytda uning qalbi erk nashidasi bilan to‘la edi. Kun botib, atrofni qorong‘ilik bosa boshlagach, vagon chiroqlarini yoqishdi, shundagina u o‘yga toldi,…

— E, ilgarigidan yomon bo‘lmaydi! — Shunday deb, u tez yechindi-da, kechirgan hayajonlari qattiq charchatganidan darrov uxlab qoldi.

Qancha uxlaganini ham eslay olmadi.

Birdan xuddi birov turtganday cho‘chib uyg‘ondi-yu, atrofiga alangladi. Vagon… Qiziq, vagonga qanday qilib tushib qoldi? Qalbini bir zumda g‘ulg‘ula va allaqanday noaniq tuyg‘ular chulg‘ab oldi, Bu tuyg‘u tobora kuchayib, chuqurlashib, tiniqlasha Oordi…

Qaytish kerak! Darhol, hoziriiig o‘zidayoq qaytish kerak! Shtirner! Azizim! U buni kutib o‘tiribdi! Qizning ko‘zi oldida o‘zi royal chalib o‘tirgan paytda ko‘rgan ma’yus va qadrdon chehra namoyon bo‘ldi.

Elza tez kiyinib, koridorga chiqdi. Passajirlar sochiqlarini ko‘tarib, birin-ketin yuvinishga borishardi. Tong ota boshlagandi.

— Provodnik, bekatga yaqin qoldimi?

Baqaloq provodnik cho‘ntagidan shoshmasdan kattakon kumush soatini oldi, xuddi shunday sustkashlik bilan qopqog‘ini ochdida,o‘ylab turib:

— O‘n ikki minutdan keyin, xonim, — deb javob berdi.

Elza betoqat bo‘lib, poshnasini yerga urdi.

— Bema’nigarchilik! Yana shuncha kutish kerak! Qarshidan keladigan poyezd-chi?

— Bir vaqtda keladi.

Elza sabrsizlikdan lablarini tishladi.

Nihoyat poyezd bekatga kelib to‘xtar-to‘xtamas Elza undan sakrab tushdi-da, orqaga qaytayotgan poyezd vagoniga o‘zini urdi.

Uning bileti yo‘q edi, binobarin, kontrolyor protokol yozdi, ammo Elza uning hamma savollariga o‘ylamay javob qaytarar, hech narsani idrok etmasdi.

Qiz o‘z familiyasini aytishi bilan kontrolyor unga hayratlanib tikilib qoldi.

Elza toqatsizlanib o‘zini qayoqqa qo‘yishini bilmasdi. U kupedan chiqib, bir derazaning oldidan ikkinchi derazaning oldiga borar, o‘zining tashqi ko‘rinishi va bezovta xatti-harakati bilan yo‘lovchilarning diqqatini tortardi. U tezyurar poyezd bu qadar toshbaqa yurish qilayotganidan dod devoray derdi.

— Yetay dedikmi? — u dam o‘tmay shu savolni beraverganidan yo‘lovchilar undan o‘zlarini olib qochadigan bo‘lishdi. Shundan-keyin qiz o‘z kupesiga kirib, divanga uzala tushdi-da, boshini changallab, xuddi alahsirayotganday:

— Lyudvig! Lyudvig! Lyudvig!.. Qachon seni ko‘raman! — dedi ingrab.

Nihoyat poyezd to‘xtadi.

Elza yo‘lovchilarni turtib tashqariga otildi. Vokzal maidoniga ham xuddi shu alfozda yugurib chiqdi-da, o‘zini avtomobilga urdi.

— Elza Glyuk bankiga! Tezroq, tezroq! Iloji boricha tezroq haydang!..

Shtirner Elzani kutib, kabinet o‘rtasida turardi.

Sochlari to‘zg‘ib ketgan qiz kabinetga otilib kirdi-da, Shtirnerning bo‘yniga osilib, ho‘ngrab yig‘lab yubordi.

— Lyudvig, azizim, xayriyat!

Shtirnerning chehrasiga ham baxtiyorlik, ham ma’yuslik ifodasi indi.

— Mening malikam!.. — dedi u sekingina, Elzaning yumuq ko‘zlaridan o‘parkan.

Soat roppa-rosa oltiga zang urdi.

Savdo ahlini vahima bosgan edi.

May oyidan boshlab birja shafqatsiz raqobat girdobiga tushib qoldi. Bir oy ichida ikki mingdan ortiq qarzdor ro‘yxatga olindi. Iyun oyiga kelib esa ularning soni besh mingga yetdi. Mayda korxonalar halokatga uchrayotgan paytda moliyaviy gazetalar yaqinlashib kelayotgan fojiani xaspo‘shlashga urinib, krizis faqat mamlakatning iqtisodiy hayotini «valyuta bilan olibsotarlikka asoslangan mayda va keraksiz korxonalar» dan xalos kiladi, deb jamoatchilik fikrini chalg‘itish bilan ovora edi. Ammo iyun oyida bir qancha ko‘hna va yirik korxonalar krizis qurboni bo‘ldi. Bu hol sanoat va bir talay mayda aksionerlarga og‘ir zarba bo‘lib tushdi. Endi gazetalar ham hech narsani yashirolmasdi. Chinakam fojia bostirib kelayotgan edi, dahshatli tomoni shunda ediki, vujudga kelgan bu krizisni odatdagi «iqtisodiy tanglik» bilan izohlab bo‘lmasdi. Go‘yo yangi, ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan bir vabo moliyaviy muassasalarni mahv etib, yangi-yangi qurbonlarni o‘z domiga tortardi. Iyul oyiga kelib mamlakatda faqat uchta yirik bank qoldi. Bular Myunsterberg, Shumaxer va Elza Glyuk banklari edi. Oldingi ikki bankning har qaysisi o‘z mablag‘ining o‘ttiz protsentini yo‘qotgan edi. Elza Glyuk banki esa yo‘qotish u yoqda tursin, o‘z mablag‘ini uch baravar ko‘paytirib olgandi. Yashash uchun so‘nggi kurash mana shu uchta bank o‘rtasida bo‘lishi muqarrar edi. Elza Glyuk bankidagi mablag‘ Myunsterbergnikidan ham, Shumaxernikidan ham ko‘p edi. Lekin bu ikki bank Elza Glyukka qarshi birlashsa, tarozining pallasi o‘shalar tomon og‘ib ketishi mumkin edi.

To‘g‘ri, ma’lum shartlar asosida Elza Glyuk banki bilan bitim tuzsa, yoki hatto mablag‘larni qo‘shib yuborsa ham bo‘ladi. Binobarin, Myunsterberg ham, ayyor Shumaxer ham bir-biridan yashirib shunga urinar, har qaysisi o‘z-o‘zicha ishonchli odamlarini Shtirnerning «ko‘ngliga qo‘l solib ko‘rish» uchun yuborib turar edi. Ammo bu «yovuz daho», — uni savdo ahli shunday deb atardi, — sira yon bosmas, har ikkala bankning ham taklifini rad etardi. U o‘z raqiblariga nisbatan namoyishkorona bepisand va shafqatsiz edi. Birja «o‘yini» dagi ajoyib omad, birja kurslarini oldindan bexato payqab olishi, tevarak-atrofdagi kishilarga tamomila sirli ta’sir o‘tkazish qobiliyati Shtirnerni dahshatli kimsaga aylantirgan edi.

Bankirlar va birja dallollari Shtirnerga shaxsan murojaat qilgan bir nechta bankirning qo‘qqisdan o‘lib qolgani to‘g‘risida, go‘yo so‘zlarini ko‘zga ko‘rinmas dushman eshitib qolishidan qo‘rqqanday, shivirlashib gaplashishardi. Ular bilan Shtirner nima haqda so‘zlashganidan og‘iz ochishmasdi. Ammo uning huzuriga kirgan bankirlar aql-idroklarini yo‘qotib, orttirgan boy tajribalarini unutib, o‘zlari uchun nomatlub bitimlar tuzishar, oqibatda ko‘p o‘tmay xonavayron bo‘lib, ularning jamiki mablag‘lari Elza Glyukning yer ostidagi xazinasiga kelib qo‘shilardi. Bundaylarning ayrimlari o‘z-o‘zlarini o‘ldirishdi. Shuning uchun ham Myunsterberg bilan Shumaxer o‘zlari shaxsan uchrashishdan qo‘rqib, vositachilar orqali gaplashishga qaror qilishgan edi.