Aleksandr Belyayev - KETS Yulduzi

— Undan o‘zib ketib, sirk markaziga birinchi bo‘lib borishimizdan qo‘rqyapti, — dedi geolog. — To‘xtashga to‘g‘ri keladi.

Raketa to‘xtar-to‘xtamas Tyurin ustki maydonchaga sakradi. Oi uni yoshartirib yuborgan edi. Yo‘q, sal mubolag‘a qildim. Gyurin butun gavdasi bilan ustimga kelib tushdi, ko‘kragi tinimsiz ko‘tarilib tushardi. Chol nihoyatda charchagan edi.

Sokolovskiy jarga yaqin qolganda «pedalni bosdi». Portlash yuz berib, raketa oldinga, so‘ng yuqoriga talpindi. Shu payt Tyurinning oyoqlariga ko‘zim tushib qoldi. U behad holsizlan ganidan dastakni tuzukroq ushlashga ham ulgurmay, raketadan uchib ketgan edi. Uning tanasi yarim doira yasab, pastga qulab borardi. U juda balanddan yiqilgan, lekin juda sekin pastlardi. Mening yuragim yorilayozdi. Professor tamom bo‘ldi!..

Bu vaqtda biz jarlik ustida uchib borardik. Birdan Sokolovskiy raketani keskin orqaga burdi, o‘zimning ham uchib ketishimga sal qoldi, biz tezlik bilan Oy sirtiga, Tyurinning yaqiniga qo‘ndik. Tyurin qimir etmay yotardi. Sokolovskiy tajribali emasmi, darrov uning kiyimlarini ko‘zdan kechirdi. Ozgina teshik bo‘lsa ham kishi halok bo‘ladi: fazoviy sovuq bir zumda tanani muz parchasiga aylatirib qo‘yadi. Xayriyat, kiyimi butun ekan, faqat sal tirnalib, bir oz chang bo‘lipti. Tyurin qo‘lini ko‘tardi oyoqlarini qimiirlatdi… Tirik! Kutilmaganda u o‘rnidan turib, raketaga qarab yura boshladi. Men hangu mang bo‘lib qoldim. Faqat Oydagina shunday bo‘lishi mumkin. Tyurin o‘z o‘rniga chiqib o‘tirib olgach, indamay qo‘li bilan oldinga ishora qildi. Men skafandrining oynasidan uning yuziga qaradim. U jilmayardi!

Bir necha minutdan so‘ng manzilga yetib bordik. Birinchi bo‘lib raketadan tantanali qiyofada professor tushdi. U udumni bajo keltirib, ibodat qildi. Bu manzara xotiramda abadiy o‘rnashib qoldi. Yulduz bilan qoplangan qop-qora osmon. Ko‘kimtir Quyosh. Bir tomonda ko‘zni qamashtiruvchi yarqiroq toglar, nkkinchi yoqda — «havoda muallaq turgan», erigan cho‘yanday oppoq cho‘qqilar. Bepoyon sirk vodiysining qariyb yarmiga uchi qing‘ir soyalar yastanib olgan; kul va chang bilan qoplangan toshloq tuproqda — mashinamiz g‘ildiraklarining olis-olisga cho‘zilgan izlari. Oy sirtidagi bu izlar ayniqsa kuchli taassurot qoldiradi. Ko‘lankaning shundoq chetida govvos qiyofasidagi bir odam ortida iz qoldirib, bir me’yorda qadam tashlayapti — bu inson oyog‘ining izlari! Mana u to‘xtadi. Kraterlarga, bizga, osmonga bir-bir qarab chiqdi. Atrofidan tosh terib, kichkina piramida yasadi. Keyin engashib, barmog‘i bilan kulga:

TYURIN

deb yozib qo‘ydi.

Barmoq bilan ko‘lga bitilgan bu yozuv Yer qoyalaridagi uimakor yozuvlardan umrboqiyroq: uni yomg‘ir yuvib ketmaydi, shamol ko‘mib yubormaydi. Agar tasodifan shu joyga meteorit tushmasa bu yozuv million yillar turaveradi.

Tyurin mamnun. Biz yana raketamizga o‘tirib, shimolga qarab uchamiz. Quyosh endi ufqdan bir oz ko‘tarilgan, sharq tomondagi tog‘larning ayrim qoyalarini yoritib turibdi. Lekin u ko‘kda juda ham sekin harakat qiladi.

Yana jarlikdan sakradik. Bu gal Tyurinni ogohlantirib quigandik. U temir dastaklarga mahkam yopishib olgandi. Pastga qarayman. Jarlik yurakni vahimaga soladi. Yerda bunaqalari kam uchraydi. Tubi ko‘rinmaydi — zim-ziyo. Eni bir necha kelo metr keladi. Bechora Oy! Yuzingga qanday chuqur ajinlar tushibdi-ya!..

— Alfons… Ptolemey… Oyga uchib kelayotganda bularni ko‘rganmiz, — dedi Tyurin.

Olisda krater cho‘qqisi ko‘zga tashlandi.

Tyurin skafandrini menikiga yaqinlashtirib, — aks holda gapni eshitib bo‘lmaydi, — dedi.

— Ana!.. Kopernik! Oydagi eng katta kraterlardan biri. Uning diametri sakson besh kilometrdan ortiq. Yerdagi eng katta kraterning — bu Seylon orolida — eni yetmish kilometrga ham yetmaydi.

— Kraterga! To‘ppa-to‘g‘ri kraterga! — deb buyurdi Tyurin.

Sokolovskiy krater devoridan oshib o‘tish uchun raketani yuqoriga, tikkasiga uchirdi. Tepadan o‘rtasi konus shaklidagi to‘g‘ri doira ko‘rinib turibdi. Raketa konus etagiga qo‘ndi. Tyurin mashinadan sakrab tushib, konusga qarab yugurdi. Nahotki u tepasiga chiqmoqchi bo‘lsa? Ha, xuddi shunday. U nihoyatda tik qoyalarga tarmashib, yuqoriga talpinyapti. Tyurin shu qadar tez ko‘tarilyaptiki, Yerdagi eng chaqqon alpinist ham uni quvib yetolmagan bo‘lardi. Oyda tepaga ko‘tarilish ancha oson. Bu yerda Tyurinning og‘irligi o‘n-o‘n ikki kilogrammdan oshmaydi. Bu vazn uning hatto bo‘shashgan paytlariga ham og‘irlik qilmaydi.

Konus atrofida, undan ma’lum masofa narida — tosh ko‘tarmasi. Uning qanday paydo bo‘lganiga tushunolmayman. Agar bu toshlar qachonlardir otilgan vulqon oqibati bo‘lsa, u holda ular tevarak-atofga sochilib ketishi va bu qadar to‘g‘ri halqa hosil qilmasligi kerak edi.

Bu jumboqqa kutilmaganda javob topildi. Qo‘qqisdan tuproqning silkinganini payqab qoldim. Nahotki Oyda ham zilzila bo‘lsa? Savol nazari bilan Sokolovskiyga qaradim. U indamdy qo‘li bilan cho‘qqiga ishora qildi: tepadan ulkan qoyalar dumalab tushardi. Bu qoyalar shiddat bilan dumalab borib ko‘tarma oldidagina to‘xtardi.

Ha, gap bu yoqda ekan! Oyda Yer tog‘larining kushandasi bo‘lgan shamol ham, yomg‘ir ham yo‘q. Ammo-lekin undan ko‘ra xatarliroq bo‘lgan yemiruvchi kuch bor ekan. Bu — Oydagi tun bilan kun oraoidagi haroratning keskin farq qilishi. Oyda ikki hafta ikki yuz daraja sovuq bo‘lsa, ikki hafta shu darajada issiq bo‘ladi. Oradagi farq to‘rt yuz darajani tashkil qiladi! Qoyalar bunga dosh berolmay, xuddi muzdek stakanga qaynoq suv quygandagiday, iarchalanib ketadi. Tyurin buni mendan yaxshiroq bilishi kerak. Nega bu qadar ehtiyotsizlik qilib, toqqa o‘rmalab chiqyapti… Aftidan, professorning o‘zi ham buni payqab qoldi: toshdan toshga sakrab tezlik bilan pastga tusha boshladi. Uning o‘ngida ham, so‘lida ham o‘pirilish bo‘lyapti. Lekin Tyurin bexatar joyga tushib oldi.

— Yo‘q, yo‘q! Men o‘z fikrimdan qaytmayman, — dedi u, lekin noqulay vaqtni tanlabman. Oy tog‘lariga oy kunining oxirida yoki kechasi chiqish kerak. Hozircha yetarli. Bo‘ronlar okea niga uchamiz, u yerdan to‘ppa-to‘g‘ri sharqqa, Oyning hali birorta inson ko‘zi tushmagan tomoniga jo‘naymiz.

— Bu g‘alati nomlarni kim o‘ylab topgan, — so‘radim men yo‘lga tushganimizdan keyiy. — Kopernik, Platon, Artistotel — bu bir navi. Lekin Oyda Bo‘ronlar okeani nima qilsin? Bu yerda bo‘ronning o‘zi yo‘q-qu. Farog‘at dengizi nimasi? Yalang‘och toshlarmi? Yeki Krizislar dengizini olaylik… Qanaqa krizis? Umuman, bir tomchi ham suvi yo‘q dengiz qanaqa dengiz bo‘ldi?

— To‘g‘ri, nomlar unchalik mos kelmaydi, — dedi Tyurin. — Oy sirtidagi jarliklar, so‘zsiz, bir mahallar mavjud bo‘lgan okean va dengizlarning izlari. Lekin ularning nomlari… Axir ularni nimadir deb atash kerak bo‘lgan-da! Kichkina planetalarni kashf qilishganda dastlab ularni an’ana bo‘yicha qadimgi yunon xudolarining nomlari bilan atashgan. Ko‘p o‘tmay hamma nomlar tugagan, lekin yangi planetalar uzluksiz kashf qilinavergan. Shundan so‘ng mashhur kishilarning nomlariga o‘tishgan: Flammarion, Gauss, Pikering va hatto amerikalik Eduard Tuk kabi taniqli filantroplarning nomlari ham bor. Shu tariqa kapitalist Tuk osmonda o‘z mulkiga ega bo‘lib olgan. Menimcha, mayda planetalarga raqam sistemasini qo‘llagan ma’qul… Oydagi Karpat, Alp, Apennin tog‘lariga kelsak, — bu, fantaziya doirasining torligidan. Mana, masalan, men Oyning narigi tomonida kashf qiladigan tog‘lar, vulqonlar, dengiz va sirklarimizga butunlay yangi nomlar o‘ylab qo‘ydim…