Ганна Соўсь - Пасьля СССР. 25 гадоў незалежнасці

Соўсь: Аляксандар Паўлавіч, а што для беларускай навукі на пачатку дзевяностых азначала незалежнасьць? Што выйграла і што страціла навука Беларусі ў выніку незалежнасьці?

Вайтовіч: За савецкім часам навука была прэстыжнай у дзяржаве. Пасада навуковага супрацоўніка была вельмі прэстыжнай. Было добрае фінансавае забесьпячэньне і навукі, і навукоўцаў. Сёньня маем нашмат менш, чым было ў 1980-я гады за савецкім часам. Адсюль недахоп інструмэнтаў, прыбораў, непрэстыжнасьць. Мы спадзяваліся, што гэта выправіцца, але і дагэтуль ня выправілася. У 1991 годзе адразу абрушылася фінансаваньне навукі. Часткова яно ішло з агульнасаюзных крыніц, з праграмаў на абарону.

Соўсь: У 1997 годзе, калі вы сталі прэзыдэнтам Акадэміі Навук, ці вы маглі паўплываць на памеры фінансаваньня?

Вайтовіч: Стараліся. Фінансаваньне вызначаецца не прэзыдэнтам Акадэміі навук, а парлямэнтам і ўрадам. Вядома, мы гэтыя пытаньні ставілі, але дагэтуль яны ня вырашаныя.

Соўсь: Аляксандар Лукашэнка прапанаваў вам узначаліць Савет Рэспублікі ў 2000 годзе. Гэта адбывалася пасьля рэфэрэндуму 1996 году, калі зьмянілі Канстытуцыю. Ці вы адразу пагадзіліся? Што паўплывала на вашае рашэньне?

Вайтовіч: Я быў у ЗША, у Чыкага. А 5 гадзіне раніцы пазваніў тэлефон. Я не хацеў уставаць, бо перад гэтым доўга сядзеў з амэрыканскімі калегамі ў рэстарацыі. Зьняў трубку. Гэта быў Макей, тагачасны памочнік прэзыдэнта. У Беларусі было 13 гадзін, а там 5 гадзін раніцы. Ён сказаў, каб я хутка прыяжджаў у Беларусь. Я кажу: «Праз два дні я ж вяртаюся». «Не, прыяжджайце адразу». Я памчаўся мяняць квіткі. Калі прыляцеў, патэлефанаваў з аэрадрому, папрасіў заехаць дадому памыцца, пагаліцца, бо ўжо суткі ў дарозе. А ён кажа: «Не, адразу прыяжджай». Я прыехаў — і адразу ў кабінэт Макея. Ён кажа, што празь 15 хвілін мяне прыме прэзыдэнт. І нічога больш ня кажа.

Соўсь: Ці вы здагадваліся, у чым справа?

Вайтовіч: Я нічога не разумеў. Усю дарогу гадаў, чаму мяне выклікалі. Здаецца, нічога тэрміновага не было. А потым хвілін за пяць, як я ўвайшоў у кабінэт прэзыдэнта, ня ведаю, як гэта адбылося, але я на 100% зразумеў, чаму мяне запрашаюць. Хоць гэта і было поўнай нечаканасьцю для мяне. І ён мне прапанаваў...

Соўсь: Якія былі аргумэнты?

Вайтовіч: Трэба павышаць узровень кіраўніцтва — такі быў аргумэнт. Я сказаў, што не магу нічога адказаць на прапанову, што адкажу праз суткі, што я павінен параіцца з прэзыдыюмам Акадэміі навук, з навукоўцамі, якія мяне выбіралі прэзыдэнтам. Я адразу не паехаў дадому, сабраў прэзыдыюм, і ўсе ў адзін голас сказалі, каб я пагаджаўся. Можа, хто меў іншую думку, але прамаўчаў. Я думаю, што прычына была ў тым, што Акадэміі было вельмі цяжка працаваць. Чыноўнікі стараліся ўсяляк штосьці адшчыпнуць ад Акадэміі, не ішлі насустрач. Напрыклад, мы прапанавалі зрабіць Парк новых тэхналёгій пры Акадэміі, не абмяжоўваючы напрамкі дзейнасьці. Спрабавалі гэтую ідэю аформіць у выглядзе ўказу прэзыдэнта. Нам проста не давалі гэта зрабіць.

Соўсь: Вы спадзяваліся, што на гэтай пасадзе будзе лягчэй такія рэчы рабіць?

Вайтовіч: Мне так усе казалі: «Пагаджайцеся, там вы можаце для Акадэміі зрабіць болей чым тут».

Соўсь: Ці атрымалася?

Вайтовіч: Назаўтра я пазваніў і сказаў, што пагаджаюся. І другі аргумэнт быў, чаму я пагадзіўся. Гэта быў канец 2000 году. Я думаў, што Лукашэнка яшчэ абярэцца ў 2001 годзе, вядома. А ў нас у Канстытуцыі два тэрміны. І трэба рыхтаваць кадры, уліваць туды інтэлектуальны патэнцыял, бо нам трэба шмат чаму вучыцца, як кіраваць краінай. І з гэтай прычыны я пагадзіўся.

Соўсь: Вы былі трэцяй асобай у краіне пасьля прэзыдэнта і прэмʼера. Ці мелі рэальную ўладу?

Вайтовіч: Я думаў, што ў мяне будуць нейкія рычагі. Вельмі хутка, пабыўшы месяцы тры, я зразумеў сыстэму, створаную ў краіне. Яна была створаная пад аднаго чалавека, дзе ўсё вырашае адзін чалавек. І цяпер застаецца тая ж сыстэма. Яна няплённая, дрэнная для Беларусі, і яе давядзецца мяняць. Ня ведаю толькі, калі гэта будзе.

Соўсь: Вядома, што вы ў свой час адмовіліся браць крэдыт і будаваць катэдж у элітным пасёлку Дразды. А якая была ў вас зарплата ў Савеце Рэспублікі, і што вы маглі сабе тады дазволіць?

Вайтовіч: Вядома, цяпер усё гавораць пра «царскае сяло», якое пабудавалі, пра вельмі вялікі кошт гэтых будынкаў, тым больш што зямлю давалі бясплатна. Гэта вялікая каштоўнасьць — зямля ў сталіцы. Мне прапанавалі. Я ж разьбіраюся ў фізыцы, у матэматыцы і падлічыў, што з маім заробкам я гэтага не пацягну.