Ніякія польскія путы, ніякія маскоўскія нагайкі і астрогі ня здолелі адабраць ад нашага народу ягонага найдаражэйшага скарбу — роднае беларускае мовы. Усё, што маглі яны адабраць, адабралі: і школы, і цэрквы, і касьцёлы, і зямлю, і лясы, і рэкі і гарады, і багацьце, а мовы аднак у пашага народу ня здолелі адабраць! А калі наш народ захаваў мову, то ён жыве і будзе жыць. Праз мову наш народ здолеець адрадзіцца ды зноў зрабіцца вялікім, дужым і слаўным.
— Як змагаўся беларускі народ за лепшую долю?
— У XIX стагодзьдзі лепшыя сыны беларускага народу пазналіся на усіх «дабрадзействах» маскалёў і палякоў ды пачалі з імі змагацца. Перадусім пачалі паказвацца зноў беларускія кніжкі і адозвы, друкаваныя нелегальна у краі або за межамі, скіраваныя супроць маскальшчыны і польшчыны, якія адначасна пашыралі замілаваньне да усяго беларускага. Так, прыкладам, у 1862–1863 г. г. беларус Кастусь Каліноўскі, чалавек высока вучоны, выдаваў нелегальны беларускі часапіс «Мужыцкая Праўда». Пасьля ў 1884 годзе выходзіў другі нелегальны беларускі часапіс пад назовам «Гоман». Так пачынаўся беларускі адраджэнскі рух, мэтай якога было пазбавіцца чужацкай апекі і здабыць лепшую долю беларускаму народу. Кастусь Каліноўскі зарганізаваў нават проці Расеі узброенае паўстаньне, а другі беларускі рэвалюцыянэр Ігнат Грынявіцкі, каб зрабіць зьмену у тагачаснай расейскай царскай імпэрыі і вызваліць з царскае няволі беларускі народ забіў у 1882 годзе расейскага цара Александра II, загінуўшы пры гэтым сам. Шмат было таксама розных сялянскіх паўстаньняў супроць Расеі і ейных валадароў. Кастуся Каліноўскага за ягоную дзейнасьць у вабароне беларускага народу маскалі павесілі ў 1864 годзе у Вільні. Шмат беларусаў за працу для дабра беларускага народу было ссылана у Сібір і іншыя далёкія краіны. Наўсуперак гэтаму беларускі адраджэнскі рух разьвіваўся. Працаўнікоў на беларускай ніве штораз больш прыбывала. Урэшце дайшло да таго, што расейцы мусілі дазволіць легальна друкаваць беларускія кніжкі і газэты, пасьля рэвалюцыі 1905 году, у якой бралі шырокі удзел беларусы. Ад гэтага часу беларускі рух вельмі моцна узрос. Зьявілася шмат паэтаў, пісьменьнікаў, культурных працаўнікоў, выходзіла шмат беларускіх газэтаў, часапісаў і кніжак. Калі-ж пачалася у 1914 годзе сусьветная вайна і калі развальвалася старая Расея, беларусы пачалі арганізаваць новае адроджанае Беларускае Гаспадарства. Адбываліся зьезды, кангрэсы, нарады, арганізавалася беларускае войска, і 25 сакавіка 1918 году Беларусь была абвешчаная незалежным гаспадарствам. Не спадабалася гэта бальшавіком і палякам. Яны не далі магчымасьці паўстаць незалежнаму беларускаму гаспадарству, хоць у вабароне незалежнасьці Беларусі у 1920 годзе на Случчыне было зарганізаванае узброенае паўстаньне. Варожыя вялікшыя сілы, аднак, перамаглі адважных і слаўных случчакоў, а Беларусь бальшавікі і палякі падзялілі між собку, Такім парадкам далей адбывалася чужацкае панаваньне на Беларусі. Далей Беларусь была эксплёатаванай, а народ беларускі мусіў гараваць. 3 цяжкім лёсам народу не згаджаліся лепшыя сыны Беларусі. Яны далей вялі змаганьне з бальшавікамі і палякамі. Шмат каму давялося злажыць свае галовы на аўтар Бацькаўшчыны. Шмат каму давялося пакутаваць у вастрогах, канцэнтрацыйных лягерах і ссылках. Усё-ж такі рух беларускі разьвіваўся і рос, надзея-ж на лепшую будучыню усьцяж павялічвалася і павялічваецца. Каб хутчэй яна зрэалізавалася, у вадраджэнскай працы, у вадраджэнскім нацыянальным беларускім руху павінны браць удзел усе беларусы.
— Якая вера у беларуса?
— Беларусы усе хрысьціянскае веры, частка іх праваслаўныя, а частка іх каталікі. Даўней многа было сярод беларусаў вуніятаў, прыняўшых царкоўную еднасць, гэта значыць, яны маліліся паводле усходняга абраду, але галавой сваіх сьвятыняў уважалі Папу Рымскага, а не патрыярха Канстантынопальскага. Калі беларусы папалі пад уладу Расеі, маскоўскі урад скасаваў вунію. Той-жа маскоўскі урад адначасна падпарадкаваў сабе Праваслаўную Царкву на Беларусі і праз яе усімі сіламі стараўся русіфікаваць беларусаў. Каталіцкі Касьцёл на Беларусі падпаў ізноў пад польскія уплывы і праз яго палякі усімі сіламі стараліся беларусаў спалянізаваць. Такім чынам, чужынцы палянізавалі, русіфікавалі і дзялілі беларусаў на два варожыя рэлігійныя лягэры. Дзеля таго цяпер беларусы павінны старацца, каб Праваслаўная Царква і Каталіцкі Касьцёл на Беларусі не служылі чужым расейскім і польскім інтарэсам, а каб былі яны творчым дзейнікам для беларускага народу, гэта значыць, трэба, каб у сьвятынях навука, рэлігійныя сьпевы адбываліся пабеларуску, каб пашыралася там любоў да сваяго беларускага краю, беларускае мовы, беларускіх звычаяў, беларускае культуры, каб у сьвятынях заахвочвалі беларусаў да маральнага жыцьця і плённае працы на карысьць беларускага народу. Пры гэтым трэба ведаць, што вера, ці як кажуць, рэлігія, не перашкаджае людзям захоўваць народную еднасьць. Так прыкладам сярод немцаў ёсьць каталікі, лютаране, кальвіны і яны твораць адзін нямецкі народ. Беларусы праваслаўныя і каталікі таксама твораць адзін беларускі народ.
Читать дальше