Янка Сипаков - Мая бібліятэка. Паліца першая

Ніхто не разумеў яе, калі яна ў 16 год спрабавала ўцячы ў манастыр.

Ніхто не зразумеў Наталлю і тады, калі яна, васемнаццацігадовая, здзівіўшы ўсіх, выскачыла замуж за Фанвізіна: стрыечны дзядзька, амаль саракагадовы гене­рал, на дваццаць гадоў старэйшы за яе.

Тады некаторыя ў гэтым замужжы ўбачылі высакародныя рысы ахвярнасці юнай пляменніцы — Міхаіл Аляксандравіч уратаваў яе бацьку ад немінучага разарэння.

Усе лічылі, што вобраз Таццяны Пушкін спісаў менавіта з яе, Наталлі Дзмітрыеўны. Гэтак жа думала і яна сама. У пісьме да сябра Пушкіна, Івана Іванавіча Пушчына, яна піша: «Ваш прыяцель Аляксандр Сяргеевіч, як паэт, выдатна і правільна схапіў мой характар, палкі, летуценны і засяроджаны ў сабе, і цудоўна апісаў першае яго праяўленне пры ўваходжанні ў жыццё свядомае».

І вось гэтая летуценная жанчына ўжо ў халоднай і падазронай Сібіры. Яна, не баючыся нікога і нічога, называе свайго мужа, «дзяржаўнага злачынцу», толькі «мой генерал-маёр».

Неўтаймоўная, не можа сядзець на месцы. Едзе ў Ялутараўск, каб наведаць тамтэйшую калонію дзекабрыстаў. Едзе без дазволу ўлады. І атрымлівае вымову. Ад генерал-губернатара Г арчакова. Дарэчы, свайго далёкага родзіча, які патрабуе даць падпіску аб нявыездзе. Фанвізіна абураецца, бунтуе, шле скаргу ў Пецярбург — маўляў, «мясцовае начальства робіць мне абмежаванні». І ў яе справу ўжо ўмешваецца сам імператар. Статс-сакратар яго імператарскай вялікасці князь Галіцын піша Наталлі Дзмітрыеўне:

«Сёння генерал-ад’ютант граф Арлоў паведаміў мне, што па ўсепадданейшым дакладзе яго ўпамянутага прашэння спадарыні Фон-Візінай гасудар імператар найвысачэйша загадаць пажадаў: аб’явіць ёй, што яна, на аснове існуючых пастаноў, павінна падлягаць усім тым абмежаванням, якім падпарадкаваны яе муж».

І ўсё ж маладая і дзейсная жанчына не супакойваецца.

Калі пасля дваццаці пяці гадоў пасля паўстання дзекабрыстаў, на катаргу везлі ў Сібір петрашэўцаў, яна, чым магла, імкнулася ім дапамагчы. Насуперак усім цяжкасцям, Наталля Дзмітрыеўна з іншымі дзекабрысткамі сустракаецца з петрашэўцамі ў астрозе.

Вось што Фанвізіна гаварыла пра самога Петрашэўскага:

«Божа мой, у якім жахлівым стане знайшла я няшчаснага. Увесь аблытаны жалезам, хворы, знясілены. Ён паспеў мне сказаць шмат пра што, але такое, што сэрца маё аблілося крывёю».

А вось як пра іх, дзекабрыстак, якія дамагліся гэтай тайнай сустрэчы, піша Дастаеўскі, які ў ліку петрашэўцаў быў у перасыльным астрозе:

«Мы ўбачылі гэтых вялікіх пакутніц, што добраахвотна паехалі за сваімі мужамі ў Сібір. Яны блаславілі нас у новы шлях, перахрысцілі і кожнаму падарылі Евангелле — адзіную кнігу, якая дазволена ў астрозе. Чатыры гады праляжала яна пад маёю падушкаю на катарзе». «Якія цудоўныя душы!» — усклікае ён у другім месцы.

Наталля Дзмітрыеўна, даведаўшыся, што Дастаеўскага і Дурава адпраўляюць у Омск, дамаўляецца з жандарамі і едзе за Іртыш, каб правесці іх. І гэта ў трыццаціградусны мароз! Чакаюць, доўга чакаюць у голым полі, калі арыштантаў будуць везці. І ўсё ж, хоць і баючыся, каб хтосьці з праезджых не ўбачыў яе разам з катаржнікамі — «кайданы бразгалі на іхніх нагах» — паспявае пажадаць ім шчаслівага шляху, перадаць сабранае ў дарогу.

Наталля Дзмітрыеўна перапісвалася з Дастаеўскім, а потым, пасля амністыі, калі яны з Міхаілам Аляксандравічам вярнуліся з Сібіры, у маёнтку ФанвізіныхПушчыных у Мар’іна, што ў Падмаскоўі, доўга жыў петрашэвец Дураў.

А Евангелле, падараванае Наталляй Дзмітрыеўнай — і па яе ж задуме! — у сям’і Фёдара Міхайлавіча Дастаеўскага заўсёды бераглося як рэліквія.

Хапае ў Фанвізіных і сваіх клопатаў ды выпрабаванняў. Яны навечна разлучаны са сваімі дзецьмі. Ім таксама, як і ўсім дзекабрыстам, не дазволілі забраць дзяцей з сабою ў Сібір.

Калі мужа арыштавалі, маладая жонка засталася з двухгадовым Дзмітрыем і цяжарная другім сынам, які народзіцца, калі бацька ўжо будзе ў Петрапаўлаўскай крэпасці. Маленькія Міця і Міша засталіся на руках і даглядзе бабулі Марыі Паўлаўны Апухцінай.

Маці, схільная да медытацызму, у адчаі. У сваіх пісьмах яна рыдае:

«Мець сына і не ведаць яго, страціць яго, неўведаўшы, не мець магчымасці захаваць пра яго нават успамін, не мець уяўлення пра пагляд яго, ні пра голас, ні пра фігуру, ні пра характар, і, кажуць, што гэта лягчэй!.. Ах, не! Я страціла сына навекі і зусім, і ў мінулым і ў будучым, страціла ўсё без астатку — гэта жахліва! Толькі маці, якая знаходзіцца ў маім становішчы, могуць зразумець маё гора, але і ў іх застаюцца хоць успаміны, а ў мяне і тых няма: гора, гора і гора!»