Янка Сипаков - Мая бібліятэка. Паліца першая

А памятаеш, як шанаваў кнігу Гогаль? Мікалай Васільевіч. Яшчэ будучы юна­ком. У Нежыне. У гімназіі.

Пачакай, дык а дзе ж гэта ты чытаў? А, у «Праметэі». У гісторыка-біяграфічным альманаху з серыі «ЖЗЛ». Вось ён, том трынаццаты. «Кнігі для Гогаля». «Любоў да кнігі была страсцю Гогаля». Першы біёграф пісьменніка П. А. Куліш расказвае, што, калі Гогаль быў у Нежыне, ён з’яўляўся захавальнікам бібліятэкі, якую гімназісты выпісвалі на агульную складчыну. Абавязкі свае гімназіст Гогаль выконваў надзвычай старанна. «Кнігі выдаваліся бібліятэкарам для чытання па чарзе. Той, хто атрымаў для прачытання кнігу, павінен быў у прысутнасці бібліятэкара ўсесціся паважна на лаўку ў класнай зале, на паказаным яму месцы, і не ўставаць з месца да таго часу, пакуль не верне кнігу. Г этага мала: бібліятэкар уласнаручна загортваў у паперкі вялікі і ўказальны пальцы кожнаму чытачу, і толькі тады давяраў яму кнігу. Гогаль бярог кнігі, як каштоўнасць».

У Мікалая Васільевіча была свая вялікая бібліятэка. Аднак у апошнія месяцы яго жыцця пры ім было ўсяго 234 кнігі: рускіх кніг у пераплётах 87 і такіх жа без пераплётаў 63; замежных кніг у пераплётах 57. І такіх жа без пераплётаў 27.

А ў ліпені ж 1841 года з Масквы ў Рым, дзе на той час знаходзіўся Гогаль, толькі адпаведна рэестру было адпраўлена 363 кнігі з яго збору. Дык дзе ж падзеліся астатнія кнігі? Дзе, урэшце, уся яго бібліятэка?

У жыцці і смерці Гогаля было шмат таямніц.

І гэта таксама адна з такіх загадак.

Значыць, Мікалай Васільевіч Гогаль загортваў пальцы чытачоў у паперкі. Каб не папсавалі старонак.

Ведаеце, як і мне, калі я аддаваў каму-небудзь кнігі з маёй бібліятэкі, хацелася рабіць тое ж самае!

Мой аднакласнік, мой зубрэвіцкі сябра Толя Круцікаў, калі мы ўжо жылі ў Мінску, неяк выпрасіў у мяне пачытаць «Архіпелаг ГУЛАГ». Трохтомнік. Вялікія такія, важкія кнігі. Чысценькія і акуратненькія. Рэпрынтнае ўзнаўленне са збору твораў А. І. Салжаніцына, выдадзенага ў Францыі (Вермонт, Парыж).

Толю я не мог адмовіць. Мы з ім яшчэ ў школе прачыталі ўсё, што можна было знайсці ў Зубрэвічах. Потым хадзілі па кнігі ў Дубраўку, дзе пры сельсавеце была бібліятэка. Якая там бібліятэка! Усяго толькі адна шафа з кнігамі, што самотна ста­яла каля сцяны. Мы справіліся з ёю хутка.

Дасюль памятаю тое нечакана прыемнае ўражанне, якое зрабіла на мяне кніжачка Івана Мележа «Гарачы жнівень», знойдзеная ў гэтай бібліятэцы. Другая кніга пісьменніка. Але тады, у школе, я не ведаў, другая яна ці першая ў Мележа. Не ведаў, што Іван Паўлавіч даражыў ёю — яна яму таксама падабалася. Для мяне яна, маленькая, была ўжо Кнігаю! Гэткай жа, як і першая кніга Янкі Брыля «У Забалоцці днее», якая выйшла ў 1951 годзе і якую я купіў яшчэ школьнікам. Першая кніга пісьменніка, якая была так высока ўганаравана — яна атрымала Сталінскую прэмію. Хтосьці з зубраўцоў, калі пасвіў у сваю рату кароў, узяў яе ў мяне пачытаць у поле. І пакінуў у канцы сваю рэцэнзію: «Очань інцярэсная кніга».

Здаецца, там, у той дубраўскай шафе, мы нечакана знайшлі і старую, старадаўнюю кнігу — з яць, з дзіўным загалоўкам: «Дон Кишот Ламанческий» — і прачыталі яе.

У Толі ўжо тады была свая бібліятэка. Ён трымаў свае кнігі на гарышчы і таму старэйшыя зубраўцы пры сустрэчы, убачыўшы ў ягоных руках новую кнігу, усміхаліся:

— У цябе там яшчэ столь у хаце не праламілася ад іх?

Час быў цяжкі, пасляваенны — мы ж пайшлі ў школу, калі яшчэ грымела вайна. А Беларусь ужо вызвалілі, і школа сабрала нас, дзяцей вайны — галодных і босых. Але з вялікаю прагаю вучыцца.

Тады была ва ўсім строгасць. І быў вялікі голад. Выключна на ўсё. І на кнігу — таксама.

Памятаю, як Захар Міхайлавіч Рубанаў, наш настаўнік па рускай літаратуры, а потым і дырэктар школы, даверыў нам з Толем, даў пачытаць па вельмі вялікім сакрэце, папярэдзіўшы, каб нікому не паказвалі і не гаварылі пра гэта, томік вершаў вялікага рускага лірыка Сяргея Ясеніна, які на той час быў у СССР чамусьці забаронены.

Да гэтага часу памятаю тую вабную кніжачку з беластволымі бярозамі на вокладцы — яе адразу ж хацелася разгарнуць і чытаць.

Там, где капустные грядки

Красной водой поливает восход,

Кленёночек маленький матке

Зелёное вымя сосёт.

І гэта напісаў пятнаццацігадовы хлапчук? Неверагодна! І мне ж, калі я чытаў кнігу, было амаль столькі ж. Дзіця... Нічога сабе, карапуз!

А гэта:

Поет зима — аукает,

Мохнатый лес баюкает

Стозвоном сосняка.