Пятро Рунец - Ніколі не забудзем

— Навошта ты гэта зрабіў?

Юнак маўчаў.

— Пан афіцэр,— прамовіў перакладчык,— гэты нягоднік не хоча адказваць. Паглядзім, што ён скажа, калі такая ж зорка з'явіцца ў яго на спіне.

Афіцэр матнуў галавой у бок салдат. Тыя, як сабакі, падскочылі да хлапца і схапілі яго за рукі. Ударам бота яны павалілі яго на падлогу і пачалі выразаць на плячы зорку. Хлапец застагнаў. Мне зрабілаея жудасна, і я адвярнулася.

Калі ўсё сціхла, я зноў глянула ў шчыліну. Хлапец, сабраўшы апошнія сілы, прыўзняўся на руках і сказаў так гучна, каб, відаць, яго пачулі другія зняволеныя ў суседніх камерах: «Бывайце, таварышы, я паміраю за Радзіму! Адпомсціце за мяне...»

Канваіры падхапілі яго, выцягнулі на двор і кінулі ў канаву, якая была за баракам.

Апоўдні пачуліся крыкі ў камеры з другога боку. Праз такую самую шчыліну я ўбачыла, што дапытвалі бабульку гадоў васьмідзесяці. Немец на ламанай рускай мове гаварыў:

— Засталося пятнаццаць хвілін. Будзеш адказваць?

Бабулька маўчала. I зноў...

— Засталося дзесяць хвілін. Будзеш адказваць?

У адказ ні гуку.

— Засталося пяць хвілін...

I нарэшце:

— Засталася адна секунда. Будзеш адказваць?

А потым грозна крыкнуў:

— Узяць яе!

Тут пачалося такое, што і сказаць нельга. Ёй абрэзалі вушы, выкалалі вочы...

Я не магла глядзець, а толькі чула стогны бабулі. Калі яна была мёртвая, яе выкінулі ў канаву, дзе ляжаў невядомы хлапец.

Праз дзень нас выпусцілі. Калі нам сказалі, што мы можам ісці дадому, мы не паверылі сваім вушам. Мы чакалі смерці, а нам кажуць:

— Можаце ісці дадому.

Некалькі секунд мы стаялі як аслупянелыя. I толькі пасля таго як нам прапанавалі ачысціць камеру, мама хуценька выйшла і я ўслед за ёю.

Вярнуўшыся ў атрад, мы пайшлі да камандзіра. Мама пра ўсё расказала яму і на чым свет стаіць пачала лаяць здрадніка Сазонава. Камандзір атрада перапыніў яе і сказаў:

— Дарэмна лаеш яго.

— Чаму дарэмна? — абурылася мама.

— Ваша шчасце, што там быў Сазонаў.

— Што вы гаворыце? — здзівілася мама.

Камандзір спакойна растлумачыў:

— Сазонаў — не здраднік. Ён падпольшчык. І гэта ён дапамог вам вызваліцца.

Мы ўсё зразумелі. Мама вінавата сказала:

— А я так кляла яго…

— Ну, что ж, ад гэтага яму нічога не станецца,— сказаў камандзір.

Апрача таго, мы даведаліся, хто какая бабулька. Яна была матка камандзіра партызанскай брыгады (прозвішча яго я цяпер не памятаю). Пад выглядам жабрачкі яна пайшла ў Рудзенск, каб сабраць потрэбныя звесткі аб нямецкім гарнізоне. Адзін здраднік пазнаў яе і данёс у паліцыю. Яе схапілі і замучылі.

Мы засталіся ў атрадзе. Праз некалькі дзён пачулі, што немцы расстралялі падпольшчыка Сазонава. Мама і я вельмі шкадавалі яго.

ПОЛЯ НІКАЛАЕВА (1933 г.)

г. Мінск, вул. Іванаўская, 36.

Раніцай у нашу вёску Рыбцы наехала шмат немцаў. Яны ланцугом акружылі сяло і пачалі паліць з таго канца, што ад чыгункі. Палячы, яны стралялі ў тых, хто выскокваў з хаты і хацеў уцячы.

Мы таксама сабраліся ўцякаць. Мама нават звязала ў клункі адзежу, крыху яды. Але да нас зайшла цётка Агапа, і мама пачала раіцца з ёю, што рабіць.

— Можа, яны спаляць некалькх хат, а ўсіх не будуць,— сказала цётка.

— I то праўда. Навошта ім губіць усіх людзей,— згадзілася мама.

У хату ўвайшоў немец і па-руску спытаў:

— Дзе гаспадар?

— У млын паехаў,— адказала мама.

Немец не стаў больш распытваць і знік. Пасля яго ў хату ўбег другі, у руках ён трымаў выстаўлены наперад аўтамат. Цётка Агапа стаяла каля печы, а мама сядзела на лаве, каля акна, і на руках трымала меншага браціка Пецю, якому пайшоў толькі чацвёрты год. Нічога не кажучы, немец выстраліў у цётку. Куля трапіла ёй у жывот.

Цётка схапілася рукой за рану, павалілася на падлогу і крыкнула:

— Гад нямецкі! Страляй яшчэ, каб не мучыцца!..

Немец выстраліў другі раз. Цётка Агапа застагнала і змоўкла. Тады ён выставіў аўтамат на маму. Яна не скранулася з месца. Немец стрэліў і папаў маме ў плячо. Мама захісталася і звалілася з лаўкі дадолу: яна ўпала на правы бок і падабрала пад сябе Пецю.

Я сядзеў на печы із-за коміна сачыў, што рабілася ў хаце. Немец зірнуў на мяне, але не зачапіў. Мне тады было сем гадоў, і ён падумаў, што я малы і з хаты нікуды не ўцяку. Калі ён выйшаў, мама варухнулася і завойкала. Я злез з печы і падбег да мамы. З пляча ў яе цякла кроў. Убачыўшы кроў, я заплакаў. Пеця таксама пачаў усхліпваць. Ён ляжаў пад мамінай рукой. Я асцярожна падняў яе руку і вызваліў браціка. Рукаў яго кашулі быў у крыві. Пеця баязліва азірнуўся і пабег да ложка. Я дапамог яму ўзабрацца на печ.