Миркасыйм Госманов - Хәтер мизгелләре / Мгновения памяти

Әмирхан ага тагын дәшмәде…

Административ эш корбаны булып, ректораттагы кысан бүлмәмдә кәгазь боткасында чүпләнеп утыра торган көннәрнең берсе иде. Телефон шалтырады. Әмирхан ага Еники икән.

– Карагыз әле, – диде ул, исәнлек-саулык сорашкач, аннары уңайсызланган кебегрәк тавыш белән: – Әгәр сезнең янга Наҗия исемле бер ханым барып чыкса, кабул итәрсез микән?

Мин җавап биреп өлгергәнче, Әмирхан ага өстәп тә куйды:

– Борчылмагыз, сезгә артык мәшәкатьләр тудырмас ул…

Олы гына яшьтәге гади кыяфәтле кеше булып чыкты ул Наҗия дигән ханым. Тәкъдим ителгән урынга татар хатыннарына хас бер тыйнаклык, әдәплелек белән килеп, урындыкның кырыена гына утырды. Алда университетка керү имтиханнары булганга, мин таныш мәсьәлә буенча сөйләшергә Әмирхан аганың катнашы булуын да исәпкә алырга әзер идем. Ләкин кунагым, үгезнең мөгезеннән алгандай, сүзне бөтенләй көтмәгән темадан башлап җибәрде:

– Сезнең китапта Хөсәен Фәезхановның мәдрәсәләр хакындагы әсәре югалган дип язылган. Ялгышрак әйтелгән шикелле…

Мин «Хөсәен Фәезхановның якты хыялы» дигән русча китабымда әйтелгән дәлилләрне, Хөсәен үлгәч, «Ислахы мәдариснең» («Мәдрәсәләр реформасы») кулъязмасын Шиһабеддин Мәрҗанинең соратып алдыруын, 1915 елда аның исән булуын, 1929 елда Сәет Вахиди әйткәнчә, берничә ел элек Мәрҗанидән калган йорт-җирнең, галим китапханәсенең дә янып бетүен – барлык белгәннәремне тезеп киттем. Наҗия апа сабыр гына тыңлап утырды да әкрен генә тавыш белән кырт кистереп әйтеп куйды:

– Алар хакында китабыгыздан укыдым инде… Шулай да Хөсәен Фәезхан әсәренең кулъязмасы исән-сау! Үз күзләрем белән күргәнне әйтәм.

– Кайда, кайчан күрдегез?!

– Казанда. Мәрҗанинең оныгының улында… Мин үзем дә анам ягыннан Шиһаб хәзрәтнең оныгыннан туган кыз булам. Минем әти Таһир Ильяси иде…

Утырган җиремнән шуып төшә яздым. Беравык тел-авызларым коргаксып, өнсез-сүзсез калдым. Ниһаять:

– Ул кулъязманы миңа да… күрергә мөмкинме соң?

Наҗия апа мөлаем гына елмайды:

– Шундый теләк белән килдем дә яныгызга…

Иртәгесен, ягъни 1986 елның 6 июнендә, Наҗия апа белән бергә Казан химия-технология институтының доценты Даниял әфәнде Әмирханов та килгән иде. Мин Даниял әфәнде биргән кулъязманы актарам, ә ул, Шиһабеддин Мәрҗани оныгының улы, серле генә елмаеп мине күзәтә. Минем исә бармакларым калтырый. Уенмыни: егерме елдан артык җир теттереп эзләгән, ичмасам, берәр күчермәсе, хәтта аерым өзекләре генә булса да табылса иде дип хыял иткән әсәрнең нәкъ үзе ята минем алда! Күчермә-мазары түгел, бәлки автографы – Хөсәен Фәезханның үз каләменнән чыккан төп нөсхәсе!!!

Миңа, 1960 еллар башыннан алып Хөсәен Фәезхан эзләреннән иснәнеп диярлек дәрәҗәдә эзләнеп йөргән кешегә, Хөсәеннең хат-почеркы үз каләмем кебек таныш иде… Җитмәсә, Фәезхан автографының бит кырыйларында Шиһаб хәзрәт Мәрҗанинең миңа таныш кулы белән язылган текстлар да бар. Хөсәен фикерләренә өстәмә, аңлатма, төзәтмә вә тәкъдимнәр рәвешендә язылган кыска искәрмәләр…

– Ничек… кайда сакланган бу кулъязма?!

– Кулъязмалар, – диде Даниял әфәнде, мине төзәткән төсле күплек санында, елмаеп, һәм портфеленнән тагын бер язма китапны чыгарып бирде.

Монысы да автограф! Болай да исәнгерәп утырган башым пыр-пыр әйләнә башлаган төсле булды. Әгәр беренчесе «Ислахы мәдарис» дигән язылуы мәгълүм проектның нәкъ үзе булса, икенчесе – «Рисалә» («Трактат») дип исемләнгәне – тарихи-публицистик рухтагы, моңарчы бездә аның барлыгы да мәгълүм булмаган, фән өчен өр-яңа әсәрнең текстыннан гыйбарәт иде!

Мин шулай шаклар катып, «Рисалә»не карап утырам, 95 кәгазьдән гыйбарәт кулъязмада әсәр текстының өч варианты теркәлгәнлеген, аның битләрендә Шиһаб Мәрҗани искәрмәләрен дә күрәм, ә Даниял әфәнде исә ашыкмыйча гына минем баягы соравыма җаваплар биреп утыра.

1920еллар башында Мәрҗанидән калган китапларның бер өлеше якын туганнары арасында өләшенгән икән. 1930 елларда, Казаннан күченеп китәргә мәҗбүр булган вакытта, бу кулъязмаларны Урта Азиягә, Сәмәрканд шәһәренә алып китәләр. 1970 елларда алар яңадан Казанга кайталар. Даниялның әнисе Разия Шиһаб хәзрәтнең углы Борһанетдиннең кызы була. Әтисе ягыннан аның тамырлары Фатих Әмирханнар нәселенә барып тоташа, дип аңлатты Наҗия апа. Аның үз әнисе Нәгыймә исә Мәрҗанинең кызы Галиядән туган икән. Галия исә Таһир Ильясиның никахында була. Шәҗәрәләр, аларны белү хикмәте менә шулай серләрне ачып бирде!

Мәгърифәтле нәселләренә – Мәрҗаниләр, Әмирханнар, Ильясилар нәселе вәкилләренә хас туганлык мөнәсәбәтләренә хөрмәт, ихтирам хисе кыйммәтле тарихи ядкярләребезне менә шулай саклануын, ниһаять, табылуын тәэмин иткән икән. Яшәсен туганлык хисе, туганлыкка хөрмәт хисе!..