Müəllif kollektivi - Səməd Vurğun xatirələrdə

Yorğanı buluddan, yastığı yosun,

Kəsin eyşi-nuşu, gələnlər, susun,

Bir yorğun pəri var, qoyun uyusun,

Uyusun dağların maralı Göygöl…

Səməd Vurğun 1929-cu ilin iyun ayına qədər Gəncədə “Şah Abbas” məscidi yanındakı məktəbdə və partiya məktəbində müəllimlik etdi…O, şeirlərini “Qızıl Gəncə” jurnalında çap etdirməyə və Mir Cəlal, Əhməd Cəmil, Həmid Araslı, Cahanbaxş kimi gənc yazıçılarla birlikdə, yeni ədəbi mühitdə, Proletar Yazıçıları Cəmiyyətinin Gəncə şöbəsində yüksəlməyə başladı…

Səməd Vurğun Gəncədə çalışdığı illərdə də özünəməxsus qəribəliklərdən uzaqlaşa bilmirdi. 1928-ci ilin yayında mən Bakıdan Hacıkəndə tələbə hərbi düşərgəsinə gedəndə Səməd Vurğuna 148 manata şabalıdı rəngdə bir kostyum alıb aparmışdım. Kostyumu ona geyindirib (çünki, xarici görünüşü çox pəjmürdə və səliqəsiz idi), Hacıkəndə getdim. İki həftədən sonra, cümə günü mən evə (Xanqızı Vəkilovanın evinə) gələrkən kostyumu Səmədin əynində görmədim. Mən sualedici nəzərlərlə mat-mat baxırdım. Bu vaxt bacım – bilirsən, qardaşın bizim başımıza nə gətirdi? Çörək pulu tapmırıq, amma, o, pencəyi çıxarıb “Avara bağı”nda bir dilənçiyə geydirib, qonum-qonşu bizə gülür.

Mən heç bir söz demədim. Nə deyəydim ki?! Səməd bir iş gördüsə, demək qurtardı, hər şey bitdi, ona toxunmaq və ya danlamaq əbəs idi, üsyan qaldırardı. Özü də Səməd belə hərəkətlərindən mənəvi zövq alırdı…

Yeni döyüş meydanı axtaran Səməd Vurğunu Moskva özünə çəkirdi. O, 1929-cu ilin iyununda Bakıya gəldi. O zaman biz, Proletar küçəsində 80 nömrəli binada (indiki Vidadi 84) balaca gün düşməyən bir otaqda yaşayırdıq. Mən tələbə olduğuma görə, ayda 25 manat təqaüd alırdım. Bundan başqa Balaxanıdakı (“Yunıy Qornyak” – “Gənc mədənçi”) fabrik-zavod şagirdliyi (FZU) məktəbində də müəllimlik edir, bir qədər də oradan alırdım. Bir təhər dolanırdıq…

Səməd Vurğun yenə də, adəti üzrə, pulsuz gəlmişdi. Üstəlik Osman Sarıvəlli də gəldi çıxdı. O da pulsuz.

Hər iki dost, təxminən ay yarım mənim yanımda qaldı. Səməd Vurğun o zamanın görkəmli ədəbiyyatçısı və sənətşünası, marksist estetikanın atəşin müdafiəçisi Mustafa Quliyevlə tanış oldu və ondan bir sıra məsləhətlər aldı.

1929-cu ilin iyul ayının ortalarında Səməd üçün bir qədər yol xərci düzəldə bildim. Osmanın qardaşı çoban Qurban da qoyun-quzusunu satıb pul göndərmişdi. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, onlar yay paltarında Moskvaya yola düşdülər. Sonralar danışırdılar ki, “qənaətçilik” edərək, biletsiz-filansız vaqonların üstündəcə Moskvaya getmişdilər.

Səməd Vurğun Osman Sarıvəlli ilə birlikdə imtahan verərək, II Moskva Universitetinin ədəbiyyat fakültəsinə qəbul edildi…

Səməd Vurğun Moskvada təhsilini sona qədər davam etdirə bilmədi… Canlı həyat, yaşamaq-yaratmaq eşqi onu 1931-ci ilin yazında çəkib “çıxdığı yurd”a, Azərbaycana, Bakıya gətirdi. Bundan sonra onun həyatı və yaradıcılığı “elinə, gününə, obasına” daha yaxından bağlandı.

Səməd Vurğun Bakıya qayıtdıqdan sonra, fitri istedadı və müəyyən hazırlığına görə, V. İ. Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun aspiranturasına, bir qədər sonra isə Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasına qəbul edildi. Lakin Səməd Vurğun hər iki aspiranturanı da tərk etdi. Şair akademik mühazirələr çərçivəsinə sığmayırdı…

Səməd öz sənət dostları və ideya silahdaşlarilə fəxr edərdi. Bəzən, yaradıcılıq məsələləri ətrafında apardıqları mübahisə və polemika zamanı, dostlar bir-birindən inciyir, küsür və tez də barışırdılar. Onları aralarındakı səmimiyyət, ideya birliyi yenidən bir cərgəyə düzür və ədəbi döyüşlərin aparıcı və hərəkətverici qüvvəsinə çevirirdi…

Səməd Vurğun Hüseyn Cavidi çox sevirdi, onun poeziyasını, həqiqi şair təbiətini və şeir rübabını yüksək qiymətləndirirdi. Səməd həmişə Hüseyn Cavidin:

Hər qulun cahanda bir pənahı var,

Hər əhli-halın bir qibləgahı var.

Hər kəsin bir eşqi, bir allahı var,

Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir –

misralarını böyük vəcdlə təkrar edərdi. Səməd gözəllik və məhəbbət haqqında bu qədər ülvi, şairanə və romantik nəğmədən, sanki, mənəvi qida alırdı…

Səməd Vurğun Hüseyn Cavid haqqında şəxsi söhbətlər zamanında, həmişə yüksək fikirlər söylərdi. Bir epizodu indi də yaxşı xatırlayıram.

1936-cı ilin yaz ayları idi. Səməd Vurğun Lenin ordeni alması və oğlu Yusifin anadan olması münasibətilə evində bir qonaqlıq düzəltmişdi (Lermontov küçəsindəki mənzilində). Orada köhnə inqilabçılardan Həmid Sultanov, İsrafil İbrahimov, Abbas Sultanov, şair və yazıçılardan A.Şaiq, H.Cavid, B.A.Talıblı, T.Şahbazi(Simurq), H.Mehdi, Ə.Cavad, M.Müşfiq, S.Şamilov, S.Hüseyn, M.K.Ələkbərli, O.Sarıvəlli, H.Əlizadə və başqaları iştirak edirdilər. Məclisdə Səməd “Cavid Əfəndi bizim iftixarımızdır”, deyə onun sağlığına olduqca səmimi sözlər söylədi. O, Hüseyn Cavidin sonrakı taleyinə də ürəkdən acıyırdı…

Məlum olduğu kimi, Səməd Vurğunun ilk dram əsəri “Vaqif”dir. Bu əsər, 1937-ci ilin axırlarında heyrətamiz bir sürətlə, 3-4 həftə ərzində yazıldı. Belə böyük bir əsərin az müddətdə yazılması ona görə mümkün oldu ki, Səməd Vurğun illər uzunu Vaqifin həyatı və yaradıcılığı üzərində düşünmüşdü. O, yazacağı əsərin mövzusunu, süjet xəttini xəyalında çoxdan işləyib hazırlamışdı. Səmədin dodaqları daim-oturanda da, gəzəndə də, məclislərdə də, hətta çörək yeyəndə də tərpənirdi. O, şəxsi söhbətlər zamanı da bəzən özünü dinləyirmiş kimi göstərir, sadəcə müsahibinin üzünə baxır, fikrən, xəyalən başqa yerdə, öz aləmində olurdu. Ona görə də birdən, yuxudan oyanırmış kimi “hə” dedikdə müsahibi təəccüb içində qalırdı. Səməd Vurğun “Vaqif” dramının bütöv bir şəklini aşıq havası üstündə əzbərində bişirirdi və ona görə də bir oturuma (səhərə qədər) böyük bir səhnə yazılırdı. Bəli, Vaqifin taleyi üzərində dramaturq uzun müddət düşünmüşdür. O, XVIII əsr Azərbaycan tarixinə, xüsusən Qarabağ xanlığına dair ədəbiyyatı böyük maraqla oxuyurdu. Səməd Vurğunun “Qarabağnamə”ni tapdırıb ona göndərməyi Heydər Hüseynovdan xahiş etdiyi və 1936-cı ildə Vaqifin dövrünə, həyatına, bütünlükdə Qarabağ xanlığı tarixinə dair Yusif Vəzirlə saatlarla söhbəti yaxşı yadımdadır. Oxuyurdu, öyrənirdi, Səməd Vurğun əvvəlcə “Şairin ölümü” şeirini yazmışdı, hətta pyesin özünü də ilk variantda “Şairin ölümü” adlandırmışdı.

Səməd Vurğun sonralar, “Vaqif” pyesinin müzakirəsi zamanı məsələnin bu cəhətindən bəhs edərkən deyirdi: “Azərbaycan poeziyasının bu böyük siması, xalqımızın doğma oğlu Vaqifin taleyi məni uzun müddət düşündürmüşdür. Bu temada bir poema yazdım. Lakin o məni təmin etmədi və düşündüyümdən zəif çıxdı. Bu zaman mən bu temada dram yazmağı qərara aldım ki, indi oynanılan bu əsər də onun nəticəsidir”.

“Vaqif” dramının yazıldığı dövrə aid bəzi mülahizələrimi də bildirmək istəyirəm.

“Vaqif” pyesi yazılan ili Səməd Vurğun Xaqani küçəsindəki 19 nömrəli binada yaşayırdı. Onun dörd otaqdan ibarət mənzili vardı. Elə bu münasibətlə də yazmışdı: