Серафім Андраюк - Старонкі на захадзе сонца

Характарам рытмічнай арганізацыі тэксту, усіх яго састаўных элементаў, абумоўліваецца, на думку С. Андраюка, мастацкая своеасаблівасць “Палескай хронікі”. “Рытм, інтанацыя, тон адыгрываюць вялікую ролю ў стварэнні пластычнага эмацыянальнага малюнка жыцця, знешняга і ўнутранага, у раскрыцці псіхалогіі. Яны пранізваюць усю моўную тканіну, асабліва выразна, калі аўтар глядзіць на падзеі вачыма таго або іншага героя. Тады рытм - гэта не столькі рытм падзеі, колькі рытм унутранага жыцця герояў”.

Пашыраючы ўплыў рытму і інтанацыі на сферу псіхалогіі, С. Андраюк у яшчэ большай ступені збліжае аб’ектыўнае і суб’ектыўнае, агульнае і індывідуальнае, знешняе і ўнутранае ў творчым працэсе. “Жыццёвы рытм галоўных персанажаў”, рытм “псіхалагічны” прадстае ўвасабленнем самых глыбінных і запаветных памкненняў і адчуванняў чалавека. Разам з тым “рытм вобразаў” нязменна звязаны ў яго з моўнай плынню, са спляценнем і ўзаемапранікненнем “галасоў” персанажаў, спалучэннем аўтарскага бачання з кругаглядам герояў.

Каб паказаць індывідуальную адметнасць “жыццёвага рытму” герояў “Палескай хронікі”, С. Андраюк зноў звяртаецца да аналогіі - параўнання руху характару з плынню ракі (метафара гэта паяўляецца ў даследаванні нездарма, вельмі ж яна дапасоўваецца да мележаўскага творчага метаду). Даследчык супастаўляе аўтарскія характарыстыкі-апісанні - Васіля і Ганны, іх характараў, паводзін і адчуванняў - як выявы дзвюх непадобных адна на адну сваім норавам рачных плыней.

Вось якім паўстае ва ўяўленні даследчыка, выяўляючыся ў руху, характар Васіля: гэта “рух глыбокай багністай ракі, якая ў сваёй бездані нясе многа нечаканага, невядомага нават ёй самой”. Па-іншаму бачыцца плынь жыцця Ганны, рух яе характару - “гэта плынь ракі на больш высокім месцы. Гэта рака бяжыць сярод алешын, робіць шмат паваротаў, дзе шуміць, падмывае карэнне, дзе глыбока, спакойна цячэ па забалочаных мясцінах. Яна больш светлая, больш паэтычная, жывая”.

Гэта сапраўды той рэдкі выпадак, калі С. Андраюк дзеля аналітычнага пранікнення ў сутнасць характараў герояў пісьменніка карыстаецца метафарычнай мовай. І тут, мабыць, па сіле выяўленчасці ён не саступае самому аўтару.

Кранаючыся праблем моўнага афармлення мележаўскага стылю, С. Андраюк, па сутнасці, адным з першых звярнуўся да распрацоўкі нараталагічнаганапрамку даследаванняў у беларускім літаратуразнаўстве. Пры характарыстыцы апавядальнай манеры І. Мележа, на думку даследчыка, важна ўлічваць усю шматстайнасць узаемадачыненняў паміж аўтарам і героямі, якія ў моўным увасабленні прымаюць формы “унутранага маналога, няўласна-простай мовы, аўтарскай характарыстыкі”.

С. Андраюк звярнуў увагу на такую асаблівасць моўнай структуры мележаўскай “Палескай хронікі”, як “шматгалоссе”аповяду. Гэта ўласцівасць эпічнай, раманнай паэтыкі перш за ўсё і найбольш выразна выявілася якраз у І. Мележа. Беларускі празаік, як адзначае С. Ан­драюк, працягваў талстоўскую традыцыю шматгалосага апавядання. Услед за вялікім рускім пісьменнікам І. Мележ паказаў выяўленчыя магчымасці глыбокага пранікнення аўтарскага аналітычнага позірку ў свядомасць і падсвядомыя адчуванні героя.

Праз моўнае “двухгалоссе”, якое становіцца аб’ектам уважлівага аналізу даследчыка, перадаецца ў творах І. Мележа складаная гама пачуццяў, выяўляецца ўнутраны свет чалавека ў яго суверэннасці, асабовай пэўнасці. С. Андраюк падрабязна прасочвае, якім чынам адбываецца ўзаемадзеянне “галасоў” у мастацкай структуры рамана, як суадносяцца, накладваючыся часткова адна на адну, моўныя плыні аўтара і героя.

Унутраны маналог героя і няўласна-простая мова, у якой увасабляецца “двухгалосае” адзінства свету аўтара і героя, з’яўляюцца важнейшымі спосабамі мастацкага выражэння ў позняй прозе І. Мележа. Пісьменнік дасягае ў сваіх “палескіх” раманах высокай ступені майстэрства ў выяўленні праўды жыцця, раскрываючы сацыяльную і псіхалагічную прыроду характараў праз моўную адметнасць іх светаўспрымання. “Часта дыстанцыя (у мове) паміж аўтарам і героем знікае, - піша С. Андраюк, - гучыць нібы адзін голас героя: галоўнае - даць непасрэдна голас жыццю”. Голас героя, голас аўтара, голас самога жыцця - усё гэта зліваецца ў “Палескай хроніцы” ў мастацкім сугалоссі.

Робячы ў працах пра І. Мележа і іншых беларускіх празаікаў важкія тэарэтычныя абагульненні, прымяняючы інавацыйныя падыходы ў даследаванні, С. Андраюк разам з тым заўсёды скіраваны і на падрабязны, нават скру­пулёзны, аналіз мастацкай тканіны літаратурнага твора.