Хамидулла Абдуллаев - Мавлоно Завқий

1876 йил 22 январда Насриддинбек ва Абдураҳмон офтобачи Россия шаҳарларига жўнатиб юборилади, ўша ерларда Насриддинбек 32 ёшда вафот этади.

Чоризм босиб олган Ўрта Осиё халқларининг ҳақ-ҳуқуқларини йўқ қилиб, уларни ижтимоий-сиёсий, маданий, иқтисодий ва ҳарбий қолоқликда сақлаб туриш учун тўрачилик, маҳкамачиликка асосланган бошқариш усулини жорий қиладики, бунда энг қуйи мансабдан энг юқори мансабга қадар бўлган лавозимлар ҳарбийлар орқали идора қилинадиган тартибда ўрнатилади. Маҳаллий халқлардан таланган бойликлар: пахта, маъдан, рангли металл, қоракўл тери, тулки териси, пилла, мева маҳсулотлари ва бошқалар, от аравалар, эшак ва хўкизга юкланган карвонларда Россияга олиб кетилар эди.

Қўқон хонлигининг аҳолиси 3 миллион сўм контрибуция тўлашга мажбур қилинди. Бу даврда ўзи шундай ҳам меҳнаткаш халқ зиммасига янги-янги солиқлар юкланиб, 20 дан ортиқ ҳар хил солиқлар олинарди.

1876 йил 19 февралда Фарғона вилояти ташкил этилиб, Туркистон генерал-губернаторлиги таркибига киритилди. Генерал-майор Скобелев вилоятнинг ҳарбий губернатори этиб тайинланди. Шундай қилиб Хива хонлиги ва Бухоро амирлиги Россия империясининг вассалига, Фарғона водийси унинг қарамоғидаги ўлкага айлантирилди. Туркистон генерал-губернатори фон Кауфман императорга ёзган мактубларининг бирида, истило Ўрта Осиё халқларининг маданиятини, ижтимоий тараққиётини уч юз йилгача орқага суриб юборганлиги тўғрисида мақтаниб ёзган.

«Ўқишлар чегараланган, ноёб қўлёзмалар ва китоблар куйдирилган ёки олиб кетилган, маърифатли одамлар йўқ қилинган. Ўзбек миллатига мансуб 19 ёшдан 43 ёшгача бўлган кишилар мардикорликка олиниб Россия юртларига жўнатиб юборилган».

Убайдулло Завқийнинг йигитлик йиллари ана шундай мураккаб, юрти қашшоқ, илмсизликка айланган вақтда ўта бошлади. Рус тўралари маҳаллий халқ ичида чиққан хушомадгўй, нодон кишиларни ишбоши қилиб тайинлар, бундай нобакорлар гўзал, зиёли одамларга кун бермай, уларни таҳқирлар ва ҳакоратлар. Иғво, чақимчилик, худбинлик, илмсизлик кучайиб борар, маҳаллий халқнинг тубанлашишидан рус тўралари манфаатдор эдилар. Бундай шафқатсиз усул таъсирида миллат инқироз томон одимлар, тараққиёт кишанлаб ташланган эди. Ана шундай қаро кунларда ҳам фидоий, миллат ҳақида қайғурадиган кишилар етишиб чиқмоқда эди. Убайдулло Завқий шундай кишиларнинг энг фаолларидан бўлиб, маърифат, маданият, маънавият ҳақида тинмай изланар, ўз ашъорларида халқ дарди, миллат орзусини тараннум қилар эди. Миллат деганда айни чоғдагидек ярим ёввойи нодон кишилар тўдаси эмас, балки онгли, фидоий, бир-бири учун қайғурадиган, илмли, доно кишилардан иборат буюк одамлар йиғиндиси бўлишини орзу қиларди.

***

Завқийнинг шоир ўртоқлари кўп бўлишига қарамай, Муқимийга алоҳида ҳурмат билан қарар, ғазалларини завқ билан ўқиб ёдлаб олар, Муқимийдек шоир бўлишни орзу қиларди. Ёзган шеърларини биринчи бўлиб унга кўрсатар, лекин шоир уни етарлича рағбатлантирмас эди. Кўпгина ҳолатларда шеърлари вазнга тушмаганини, нималардир етишмаганини айтса, кейинги сафар фақат қофияга эътибор бериб мазмунни унутиб қўйганини айтар эди. Шеър фақат жарангдор ва жўшқин сўзларнинг ўзидангина иборат бўлмаслигини, қофиялар ўхшашлиги билан чекланиб қолмаслигини, оддий фикр ва насиҳатомуз сўзлар билан бекорчи безаклар бермасликни ўргатарди. Шеър ёзиш учун жуда кўп шоирларнинг ижодини чуқур билиш, уларнинг шеър ва ғазалларини ўрганиб, ёдлаб олиш лозим. Ташбеҳлар нима, сўз ўйини нима албатта билиш керак. Шоир шеър орқали ўз дарди, завқи, руҳий ҳолатини ифодалай олиши лозим. Кўпгина ҳаваскорлар жарангдор сўзлар жўшқин чақириқлар қилишиб мазмунга алоқаси йўқ фикрлар қўллашади, ҳамма биладиган мисраларга алоҳида урғу беришиб ёки мураккаб хорижий сўзларни кераксиз жойда қўллаб ёқимсиз шеърлар ёзадилар. Бундай қусурлардан эҳтиёт бўлмоқ лозим. Ҳақиқий шеърнинг қиёфаси, тили, дили, мусиқаси, яширин фикри, дарди ва фалсафаси, эзгу мақсади бўлиши шарт. Бундай қаттиққўл талаблар аввалига бажариб бўлмайдигандек туюлган, Завқийни бирмунча бор тушкунликка тушиб зада қилиб қўйган бўлса ҳам у Муқимийдан сабоқ олишни тарк этмади, аста-секин қийинчиликлар чекина бошлади, заҳматли туюлган сатрлар бўшашиб равонлаша бошлади. Мавлоно Муқимий жилмайиш ва ҳайратланиш билан муомала қила бошлади. Қаттиққўлликни тўғри англаган Завқий ўзига нисбатан янада талабчанликни ошириб, борган сайин ажойиб шеър ва ғазаллар ярата бошлади.

Завқий мустақил ҳаёт бошлаб, маҳсидўзлик ва савдо-сотиқ билан шуғулланар, ижтимоий ишларда фаол қатнашар, ўзининг севимли машғулоти шеърият билан жиддий шуғулланар, унинг ижодий маҳсули халқ ичида тез тарқалиб, шоир бўлиб танила бошлаган эди. У кўпгина шоирлар қатори аввалгидек шоир Муқимий билан ҳамкорлик қилар, шеърларининг сиёҳи қуримасиданоқ унга кўрсатар, маслаҳатлар олар эди. Авваллари Завқийга танқидий муносабатда бўлган Муқимий кейинчалик унга ҳурмати ошиб, рағбатлантира бошлади. Унга бўлган ҳурмати нишонаси сифатида баъзи бир шеърларига мухаммас ҳам бағишлади.