Александр Станюта: Стэфанія

1

— Не, гэта ўсё было як сон. Міраж…

Кастрычнік, апошняе святло кароткага сонечнага дня і рудое, чырвонае лісце пад нагамі. Круглая драўляная лава насупраць кандытарскай крамы «Рамонак» — абедзенны перапынак там хутка скончыцца.

Бясконцы паток людзей. Шмат маладых загарэлых твараў. Ляпаюць дзверцы таксовак, чуецда смех, кагосьці гучна аклікаюць.

— Міраж, вядома…

— Пра што ты?

— А пра ўсё. I галоўнае, як хутка прамчалася… Я заўсёды думала; о-о, гэта яшчэ доўга, доўга… А гэга ж-жых — і праляцела. Цэлае жыццё! Ну, усё роўна як сон, дальбог!

2

...Цяпер відаць, як у згусцелых ужо прыцемках скрозь парадзелую восеньскую лістоту вялікіх дрэў у старым скверы свецяида вокны грыміравальных пакояў,— але ка­ля тэатра яшчэ пуста.

Пуста і ў скверы. Рэдкія ліхтары і вецер, каркание нябачных варон. Шэсць гадзін вечара, хутка зусім сцямнее.

«У шэсць гадзін вечара пасля вайны» — быў такі фільм, у пасляваенным Мінску, ішоў, здаецца, у сорак пятым.

Паветра тэатра. Ты не акцёр, ніколі не працаваў у тэатры, а ягонае паветра, пахі заўсёды пазнаеш, як пахі свайго дому, Здаецца, што ты вырас тут…

— Бабуля прыбягала да мяне, калі я Глафіру іграла ў «Ваўках і авечках» Астроўскага, і ў антракце я дзе-небудзь прысяду ў куточку і сцэджваю малако, А потым наша бабка Каралінка бутэльку з малаком за пазуху — і дадому, цябе кармщь — зноў бегма, па снезе, па ма- розе...

Ідзём па вуліцы Кірава ўздоўж даваеннага яшчэ будынка на рагу з вуліцай Энгельса.

— Вось тут была пошта, дзе яна працавала.

— Кур'ершай ці паштавічкай?

— Прыбіральшчыцай. А потым хадзіла сюды за пенсіяй сваёй. «Мая пэнсія, мая пэнсія»,— усе паўтарала, і пешшу, пешшу сюды, праз увесь тады горад, з вуліцы Талстога… А цяпер вось і мая «пэнсія» тут.

Тэатр побач. Вахцёр тучна, амаль што крыкам, вітае яе і з такой самай гучнай весялосцю паведамляе, што ні пісьмаў, ні грашовых пераводаў няма, Выходзім у сквер, былы Аляксандраўскі, з адзінай ужо, мабыць, гарадской памяткай мінулага стагоддзя — фантанам са скульптурай хлопчыка і лебедзя ў цэнтры — 1874 год,

— Час… Што такое час? Усё — і нічога, А наш час? Божа, што ж гэга будзе?

Мільганула ў памяці нядаўняе: телеэкран і нечае інтэрв’ю — з'едлівая, злая праўда, з націскам, усё хутчэй, узвінчана,— а яна глядзіць, слухае і раптам, нібы самой сабе, паціху так: «Вось, кажуць, будзе грамадзянская вайна, Ізноў?.. Назва газеты — «Правда». Усе астатнія, значыцца, хлусня? Ну аніякага ж няма права называцца так, У трыццатыя, у гэтай самай «Правде»: «Смерць здраднікам, ворагам народа!» I да расстрелу ўсё, да расстрэлу... Калі ж і дзе была праўда, а калі — хлусня?

3

— А гэта што? Не, здымак гэты, здымак. Дай сюды... Агава… Так, я — Агава. Эўрыпід, «Вакханкі». Вось дык Стэфанія Станюта — нават ужо сама не веру.

— Галоўная роля?

— Гэта мы ў Маскве пачалі... Так, яшчэ ў студыі, а выпусцілі ў Віцебску, у дваццаць шостым, калі тэатр адкрыўся, А пераклад рабіў нам Дрэйзін Юліян,— музыказнавец, ведаў мовы, ён выкладаў у Мінску, але і ў нас тады, у Маскве, часта бываў. І ён на беларускую са стара- жытнагрэчаскай перакладаў — вось што адзнач,

— Са старажытнагрэчаскай?

— Так, так. Яшчэ Нілендэр, вядомы ў той час маскоўскі знаўца грэчаскага, перакладчык, паказаў, што гэты пераклад наш гучыць бліжэй да першакрыніцы за рускі, і радаваўся гэтаму, як падарунку, Вось, напрыклад, там было:

Сіла бога на смяротных

Ідзе і падае павольна, але

верна.

Бог карае неразумных, самалюбных,

непаслушных,

У сваім дурным шаленстве

Не шануючых багоў...

I яшчэ памятаю, што ў фінале хор — ну, ведаеш, як у антычных трагедыях: хор і пратаганіст, галоўны акцёр,— дык вось хор гэты абвяшчаў... Зараз, зараз… Неяк змрочна, з такой трагічнай урачыстасцю:

Шчаслівыя людзі, якія ўбеглі

ад бурнага мора

I ў прыстань увайшлі.

Шчаслівыя людзі, якія перамаглі бяду.

Непадобныя людзі адзін да другога

ні шчасцем, ні сілай,

Мноства людзей ёсць — і мноства надзей.

Іншыя шчасцем канчаюць,

Іншыя ж — гінуць.

Хто сёння шчасліва жыве,

Таго я шчаслівым лічу...

І, памятаю, пасля «іншыя ж гінуць» і ў самым канцы так грозна, як удар лёсу, у аркестры раздавалася: бум- бум!.. Шчасце, шчасце... Хто ведае, дзе шчасце?..

— Ніхто не ведае.

— Гэта добра. (Паўза.) Гэта добра.

4

— Чаю наліць?

— Налі. Ты з тэатра?

— Чыталі ж сёння Камю. Я гаварыла? «Бесы», паводле рамана Дастаеўскага. О-хо-хо... Не ведаю. Нават страшна робщца. Во дзе прарок быў дык прарок. Ну ўсё роўна як пра нас цяперашніх. Аб-са-лют-на, Божа, гэта ж кожны — за свае і за сябе. I быццам бы за ісціну, а… Не зразумееш. Не верыш. І плюралізмы гэтыя... Усё так сплятаецца, усе са скуры вылазяць — і дзе ж тая ісціна?.. Ты вазьмі п’есу, паглядзі. Вялізная, старонак сто семдзесят — І як гэта паставіць?