François-René de Chateaubrian - Atala

Jakim był ów człowiek, którego charakter, skupiony w typie Renégo, miał zaciążyć nad całymi pokoleniami w życiu i literaturze? Bezgraniczny egotyzm, oto zasadnicza cecha tej natury. Świat cały jest dlań jedynie wielkim zwierciadłem, które odbija jego postać udrapowaną, w malowniczej pozie, w płaszcz melancholijnej „fatalności”. I jest w tym zapewne poczucie „gestu”, ale nie ma nieszczerości, pozy. Choroba wieku , którą później będzie analizował Musset i tylu po nim, tutaj ma swój pierwszy symptom. Nieuleczalny smutek, obojętność na wszystko – „na wszystko, prócz religii”, jak mówi – żrąca nuda, której nie może ugasić ani sława, ani miłość, ani zaszczyty, oto leitmotiv 47 47 leitmotiv (z niem.) – motyw przewodni. [przypis edytorski] tego istnienia, tak szczodrze – zdawałoby się – obdzielonego wszystkim, co życie dać może. Bo i miłości nie zbywało, nie mogło zbywać temu poecie. Wszędzie snują się w jego ślady najświetniejsze kobiety, to namiętne kochanki, to dyskretne i oddane przyjaciółki, bardzo połowicznie spłacane przez tego człowieka, który raczej pozwalał się kochać, niż sam był zdolny do zatracenia się w miłości. I w każdej chwili, na każdym kroku, przy każdym przedsięwzięciu, dźwięczy mu w ucho to pytanie: „I po co? cóż znaczy to wszystko? czym jest to życie ludzkie tak śmieszne, tak nikłe, tak ograniczone wobec wiekuistej zagadki bytu?” Przy tym duma, duma głęboka, w wielkim stylu, ale niewolna i od małostek; pragnienie sławy, ale równocześnie ironiczny grymas nad jej nicością; chęć władzy, ale niezdolna do ustępstw niezbędnych i aby ją uzyskać, i aby ją utrzymać – oto ów człowiek, ów charakter, który na jednych wywiera nieprzeparty urok, w drugich budzi żywiołową antypatię.

Takim zaklął Chateaubriand sam siebie w ową postać Renégo, która, jak wspomniałem, miała zaciążyć nad literaturą XIX w. Wpływ ten jedni mienią 48 48 mienić – nazywać, określać jako. [przypis edytorski] jej odrodzeniem, drudzy zastrzykniętą jej trucizną, ale nie przeczy mu nikt. Tajemnica jego to przede wszystkim dokończenie dzieła przez Jana Jakuba: wyzwolenie indywidualizmu , udramatyzowanie go, przystrojenie we wszystkie uroki, dostarczanie mu najwspanialszego tła. Od Wielkiego Testamentu 49 49 Wielki Testament – utwór Franciszka Villona, wyróżniający się na tle literatury średniowiecznej swoim osobistym charakterem. [przypis edytorski] Villona 1460 (!) aż do Wyznań 50 50 Wyznania (fr. Les Confessions ) – autobiograficzna powieść Jana Jakuba Rousseau, napisana w 1770, opublikowana w 1782, po śmierci autora. [przypis edytorski] Jana Jakuba Rousseau, żyła liryzmu kryje się pod ziemią 51 51 Od Wielkiego Testamentu Villona 1460 (!) aż do „Wyznań” Jana Jakuba Rousseau, żyła liryzmu kryje się pod ziemią – o ile nie zechcemy wciągnąć w jej obręb tego ogromu przejmującej niesamowitej poezji, jaka bucha z Myśli Pascala. [przypis tłumacza] ; toteż poezja, w tym sensie w jakim przede wszystkim rozumiemy ją dzisiaj, jako bezpośrednio niehamowaną spowiedź, lub jako przepojenie ogromów wszechświata sobą , nie istnieje. Ale Wyznania , mimo że wyobraźnia tyle ma w nich udziału, są autobiografią, nie kompozycją artystyczną. Ale Rousseau, mimo wpływu jaki wywarł, nie mógł wprost pociągnąć swoim przykładem. Gest jego to gest szpetoty: plebejusz ten z jakąś przewrotną rozkoszą obnaża swoje plugastwa, śmiesznostki, ohydy. O ileż zaraźliwszym stanie się przykład, gdy owa tak długo zdławiona potrzeba udzielania się, amplifikowania swego JA , przybierze powabne rysy arystokratyczne szlachetnego młodzieńca, ściganego i przez los nieszczęściami „ jakich nikt nie zaznał ”, dręczonego wiecznym niezaspokojeniem duszy, obnoszącego je pod egzotycznymi niebami! Któryż mężczyzna nie zapragnie być Reném? która kobieta zechce kochać innego niż René? Czytajmy Adolfa 52 52 Adolf (fr. Adolphe ) – powiastka Benjamina Constanta (1767–1830) wyd. w 1816, arcydzieło fr. literatury romantyzmu, opowiadająca o miłości introwertycznego, melancholijnego młodego narratora do starszej kobiety. [przypis edytorski] , czytajmy Spowiedź dziecięcia wieku 53 53 Spowiedź dziecięcia wieku – powieść romantyczna Alfreda de Musseta (1810–1857), wyd. w 1826, napisana na podstawie przeżyć autora, mająca formę wyznań rozgoryczonego narratora rozliczającego się ze swoją miłosną przeszłością. [przypis edytorski] , Pannę de Maupin 54 54 Panna de Maupin – romantyczna powieść Théophila Gautier (1811–1872), wyd. w 1835, w formie listów pisanych przez główną bohaterkę i zakochanego w niej D'Alberta. [przypis edytorski] ; czytajmy Lelię 55 55 Lelia – romantyczna powieść George Sand (1804–1876), wyd. w 1833, o tragicznej miłości poety Stenia do tytułowej bohaterki. [przypis edytorski] , tego Renégo w spódnicy: zobaczymy na jak wdzięczny grunt padnie ziarno. Gdybyż panna de Lespinasse 56 56 Lespinasse, Jeanne Julie Éléonore de (1732–1776) – prowadząca jeden z najsłynniejszych salonów w Paryżu, zwana Muzą Encyklopedystów, znana z miłosnych listów do hrabiego de Guibert, opublikowanych po jej śmierci. [przypis edytorski] mogła znać Renégo ! ona, w której nic prócz muzyki i miłości nie mogło zaspokoić głodu duszy! Niebawem renéizm , przybrany w nowe wdzięki przez angielskiego lorda, miał, pod mianem bajronizmu , ogarnąć całą literaturę. Czy się skończył? Nie sądzę; znaleźlibyśmy go u pisarzy, którzy z pewnością nie czytali ani jednej litery Chateaubrianda: wyczuwam go w Eryku Falku 57 57 Eryk Falk – postać z trylogii Stanisława Przybyszewskiego (1868–1927) Homo sapiens (1895–98), występująca w utworach Na rozstaju oraz Po drodze . [przypis edytorski] i innych „potępieńcach” poematów Przybyszewskiego (ciekawym byłoby zestawienie Renégo i De profundis 58 58 De profundis – opowiadanie Stanisława Przybyszewskiego, wyd. w 1895. [przypis edytorski] !); wyczuwam w Plasfodorze, bohaterze już nie dzisiejszej, ale „jutrzejszej” sztuki Stanisława Ignacego Witkiewicza 59 59 Plasfodor, bohater (…) sztuki Stanisława Ignacego Witkiewicza – Pragmatyści , „Zdrój”, sierpień 1920. [przypis tłumacza] . Hrabia Henryk z Nieboskiej 60 60 Nieboska Komedia – dramat Zygmunta Krasińskiego z 1835 r. [przypis edytorski] , to prawy syn Renégo; Szczęsny w Horsztyńskim 61 61 Horsztyński – dramat Juliusza Słowackiego z 1835 r. [przypis edytorski] , to jego może najbliższa i najszlachetniejsza filiacja 62 62 filiacja (z łac. filiatio : synostwo) – pokrewieństwo, powiązanie pomiędzy dwoma osobami a. rzeczami, z których jedna pochodzi od drugiej. [przypis edytorski] . Hernani 63 63 Hernani – bohater głośnego dramatu romantycznego Hernani, czyli honor kastylijski Wiktora Hugo (1802–1885) z 1829 r. [przypis edytorski] , Antony 64 64 Antony – tytułowy bohater romantycznego dramatu Aleksandra Dumasa (1802–1870) z 1831 r. [przypis edytorski] , Didier 65 65 Didier – bohater dramatu Marion Delorme Wiktora Hugo (1802–1885) z 1829 r. [przypis edytorski] , le beau tenébréux 66 66 le beau tenébréux – dosł.: przystojny brunet; archetyp atrakcyjnego samotnego mężczyzny, z którego emanuje mroczny i tajemniczy urok. [przypis edytorski] romantycznego dramatu, to potomstwo Renégo. „Melancholia, tęsknota, smutek, zniechęcenie”, będące treścią zmysłowego pesymizmu Tetmajera, to zaczyn Renégo. Płoszowski z Bez dogmatu 67 67 Bez dogmatu – powieść Henryka Sienkiewicza z 1891 r. [przypis edytorski] , to też krew Renégo w jakimś nieczystym krzyżowaniu, którego rodowodu nie podejmuję się wyprowadzać. Przypomnijmy sobie z młodych lat urok, jaki ten „genialny Leon” wywierał na całą Polskę, i pomnóżmy go wiele, wiele razy, a będziemy mieli typ wrażenia, jakie sprawiło pojawienie się Renégo w literaturze. Jeżeli źródłem przetworzenia duszy nowoczesnej jest Rousseau, o formie tego przetworzenia zdecydował Chateaubriand. Stworzył nieznane przedtem stany ducha, które po nim staną się własnością ogółu.